Yayın gəlişi ilə çiyələk daim masalarımızda şərəfli yer tutur, şirin dadı və təravətli ətri ilə bizi sevindirir. Lakin bilirdinizmi ki, bu adi görünən giləmeyvənin arxasında sizi təəccübləndirə biləcək bir çox maraqlı faktlar gizlənir — botaniki xüsusiyyətlərdən tutmuş tarixi maraqlara qədər?
News24.az çiyələklə bağlı maraqlı faktları təqdim edir:
Botaniki xüsusiyyətləri və təsnifatı
Ümumi adından fərqli olaraq, botaniki baxımdan çiyələk əslində giləmeyvə deyil! O, "birləşmiş meyvə" və ya "yalançı giləmeyvə" (sunina) sayılır. Əsl meyvələr isə səthində yerləşən kiçik toxumlardır, bizim yediyimiz şirəli hissə isə böyümüş çiçək altlığıdır.
Toxumlar... xaricdə! Bu, çiyələyin ən maraqlı xüsusiyyətlərindən biridir. Hər bir giləmeyvədə təxminən 200 toxum olur və onların hər biri əslində ayrıca kiçik bir meyvədir. Təəccüblü olsa da, çiyələk gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsinə aiddir - eynilə alma, armud, albalı və güllər kimi.
Çiyələk və yemişan (yer çiyələyi) yaxın qohumdurlar. Ukrayna dilində böyük meyvəli yemişan növlərinə də çiyələk deyilir, çünki biologiyada onlar eyni cinsə aiddirlər.
Çiyələyin tarixi və coğrafiyası
Çiyələk haqqında ilk yazılı məlumat eramızdan əvvəl 230-cu illərə aiddir; o dövrdə İtaliyada çiyələk əkilirdi. Lakin Avropada çiyələk XVI əsrdə populyarlaşmağa başladı. Müasir bağ çiyələyi (Fragaria x ananassa) Şimali Amerika və Çilidən olan iki vəhşi növün XVIII əsrdə Fransada təsadüfən çarpazlaşdırılması nəticəsində yaranıb. Çiyələk dünyada ən populyar bağ bitkilərindən biridir. Demək olar ki, hər yerdə - qütblər və Avstraliyadan başqa hər yerdə yetişdirilir. Hazırda dünyada 300-dən çox çiyələk növü məlumdur.
Ən böyük çiyələk istehsalçısı ABŞ-ın Kaliforniya ştatıdır; burada hər il 1 milyard tonadək çiyələk toplanır. Bununla belə, dünyanın ən keyfiyyətli çiyələyi Britaniyada yetişdirilən sayılır. Belçikanın bir şəhərində hətta tamamilə çiyələyə həsr olunmuş bir muzey də mövcuddur.
Qidalandırıcı dəyəri və gözlənilməz faydaları
Çiyələk C vitamini baxımından çox zəngindir. 100 qram çiyələk gündəlik norma üçün lazım olan C vitamininin təxminən 98%-ni təmin edir. Şirin dadına baxmayaraq, çiyələk çox az kalorilidir: 100 qramda cəmi 32 kalori var. Tərkibindəki alma turşusu sayəsində çiyələk dişlərdəki ləkələri həll edərək onları bir qədər ağarda bilər.
Qədim zamanlarda çiyələk müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün tövsiyə olunurdu - qızdırma, həzm problemləri, depressiya və baş ağrısına qarşı. Araşdırmalar göstərir ki, çiyələk yaddaşı yaxşılaşdırır və beynin hüceyrələrinin erkən qocalmasının qarşısını alır.
Maraqlı növlər və rekordlar
Çiyələk yalnız qırmızı olmur! Dünyada ağ meyvəli çiyələk növləri də mövcuddur. Onlar faydalı xüsusiyyətlərinə görə qırmızı çiyələklərdən geri qalmır. Bəzi ağ növlər qırmızı toxumları ilə ananas dadını xatırladır. 1980-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da rekord çəkidə - 231 qramlıq çiyələk yetişdirilmişdi, lakin dad keyfiyyəti yüksək deyildi.
Kulinariya sürprizləri və ənənələr
Bəzi ölkələrdə yaşıl, yetişməmiş çiyələk turşuya qoyulur və marinad edilmiş xiyar əvəzinə istifadə olunur. Çiyələk yalnız çiy halda və ya mürəbbə şəklində yeyilmir. O, quş əti, dəniz məhsulları, pendir ilə gözəl uyğunlaşır, hətta kərə yağı və qara istiotla qızardılıb fərqli dadlar əldə etmək olur.
ABŞ-ın bir restoranında 1,4 milyon dollar dəyərində yemək təqdim olunur: çiyələk, krem, nanə yarpağı və böyük çəhrayı brilyant qaşlı qızıl üzükdən ibarət./lent
