ain.az, Lent az saytından verilən məlumata əsaslanaraq xəbər yayır.
Sir Arthur C.Clarke “The Fountains of Paradise” romanında bəşəriyyətin səmaya doğru ilk “lift”i haqda məlumat verməklə oxucunun elmi təxəyyülünü alışdırmışdı. Təəccüblü görünsə də, artıq bu hekayə zamanəmizdə təkcə ədəbiyyat səlnaməsi deyil, real mühəndislik gündəliyində yer tutmaqdadır.
Tarixi eskiz: ideyadan konsepsiyaya
Kosmik lift anlayışı ilk dəfə 1895-ci ildə rus alim Konstantin Tsiolkovski tərəfindən irəli sürülmüşdü. Belə ki, o, yenicə ucaldılmış Eyfel qülləsindən ilhamlanaraq Yer səthindən kosmosa uzanan “göy ağacı” təsəvvür etmişdi. Clarke bu fikri 1979-cu ildə populyarlaşdıraraq fantastikanı kütləvi elmi ambisiyaya çevirdi.
Konseptin əsası
Sadə məntiq belədir: ekvatorial okean platformasında lövbərlənmiş, təqribən 100 000 km uzunluğunda (yer-GSO-dən xeyli yuxarıya qədər) son dərəcə yüngül, ancaq supermöhkəm lent orbitdəki “qarşı-çəkidən” asılı qalır. Mərkəzdənqaçma qüvvəsi lenti gərgin saxlayır, elektrik və ya lazerlə gücləndirilən “klaymer”lər isə yükü tədricən orbitə daşıyır. ISEC-in hesablamalarına görə, müasir texnologiyada yeganə qeyri-həll olunmuş detal lentin materialıdır.
Kimlər inşa etməyə hazırlaşır?
Yaponiyanın Obayashi korporasiyası 2050-ci ildə tikintiyə başlamağı planlaşdırır. Layihə 96 000 km-lik karbon-nanoborudan ibarət lent, 400 m-lik üzən “Earth Port” və 12 500 tonluq orbit qarşı-çəkisi nəzərdə tutur. Şirkətin 2024-cü il yenilənmiş yol xəritəsi kosmik liftin Yerdən Marsa səyahət müddətini altı aydan 40 günə endirə biləcəyini vurğulayır.
Qlobal yol xəritələri
Beynəlxalq Kosmik Lift Konsorsiumu (ISEC) hər il mövzu üzrə dərin hesabatlar yayımlayır. Məsələn, 2024-cü il tədqiqatı liftin “Apex Anchor” stansiyasını tam lojistik qovşağa çevirməyin texniki ssenarilərini işləyib. Maraqlıdır ki, NASA-nın NIAC proqramı da Brad Edwardsın rəhbərliyi ilə karbon-nanoboru lentli ilkin lift dizaynına 2000-ci illərdə qrantlar ayırmışdır. Bu, konsepsiyanı kağızdan laboratoriya sınaqlarına daşıyan ilk dövlət dəstəyi idi.
Material paradoksu
ISEC-in son material reytinqi karbon-nanoborunun (CNT), heksagonal bor nitridin və ən ümidverici namizəd kimi tək-kristall qrafenin potensialını müqayisə edir. 2025-ci il DexMat bloqunda göstərildiyi kimi, makro-ölçülü CNT liflərinin mexaniki xüsusiyyətləri sürətlə yaxşılaşır. Nanosəviyyədəki möhkəmliyin makro-lentlərdə qorunması istiqamətində real kommersiya addımları atılır.
if (!$ISMOBILE) : ?>
if ($GETCOUNTRY == 'RU'): ?>
else:?>
endif;?>
include(__DIR__.'/320x100.php');?>
Risklərin xəritəsi
Birinci risk "kosmik zibil"lə bağlıdır. Belə ki, 2025-ci ildə UNOOSA-nın elmi-texniki altkomitəsinə təqdim olunan məruzə yüksək orbitləri təhdid edən qalıq parçaların lif lentini deşmə riskini vurğulayır və milli səviyyədə debris-monitorinq qanunlarının sərtləşdiyini göstərir.
Ikinci risk hava və iqlimlə əlaqədardır.
Ekvatorial fırtınalar, şimşək zərbələri və dənizdəki dalğa yükləri dayaq platformasının konstruksiyasını mürəkkəbləşdirir.
Üçüncü risk etibarlılıq və terror məsələsidir. Yəni 100 000 km-lik kəmər həm kibertəhlükəsizlik, həm də fiziki sabotaj baxımından raketdən fərqli yeni müdafiə protokolları tələb edəcək.
Məsələyə hüquqi prizmadan qısa baxış
Orbital obyektlər üzərində dövlət məsuliyyəti 1967-ci il “Kosmos Müqaviləsi” və 1972-ci il “Maddi Ziyan Konvensiyası” ilə tənzimlənsə də, kommersiya subyektlərinin lift kimi hüdudsuz qurğulara sahibliyi hələ də hüquqi boz zonadır. ABŞ-da 2023-cü ilin “Commercial Space Act” layihəsi kommersiya kosmik fəaliyyətinə lisenziyanın yeni modelini təklif edir və “missiya avtorizasiyası” anlayışını genişləndirir.
Qısası, hüquqi baxımdan tənzimlənməli boşluqlar çoxdur.
2050-ci ilə gedən yol
Gəlin, inkişaf trayektoriyası üç mərhələyə bölək:
1. Eksperimental lentlər (2025-2030): CNT-qrafen hibrid nümunələri onlarla kilometr uzunluğa çatdırmaq.
2. Pilot lift (2030-2040): Yük həcmli minikilometrlik test qurğusu və lazer-güclü klaymerlərin sertifikasiyası.
3. Tammiqyaslı Obayashi sistemi (2040-2050+): illik yüz min ton yükü orbitə, Ay qovşağına və Mars qapısına daşımaq.
Beləliklə, kosmik lift hələ də “ulduzlara nərdivan” romantikasını qorusa da, artıq sərt elmi tələblər və konkret şirkət planları ilə çərçivələnir. Material elmi — xüsusən qrafen texnologiyaları — əsrin ortasınadək həlledici sıçrayış etsə, Clarke-in fantastikası XXI əsrin ən böyük mühəndislik hadisəsinə çevrilə bilər.
Oxucunu düşündürən sual isə budur: Biz bu eskalatora ilk bilet aldığımızı görəcək qədər uzun yaşayacağıqmı?
Hadisənin gedişatını izləmək üçün ain.az saytında ən son yeniliklərə baxın.
