Bakı. Trend:
Bugünkü Ermənistanın daxili siyasi dinamikası, ölkədəki daxiliziddiyyətlərin və xarici müdaxilələrin necə qlobal sabitliyi təhdidedən spiral halına gəlməsinə səbəb ola biləcəyini gözəl şəkildənümayiş etdirən narahatedici məqamdır.
Xüsusilə ilin əvvəlindən başlayaraq, Ermənistanın Paşinyanhökumətinə olan etibarın sürətlə azalması ilə müşayiət olunan yenibir etiraz dalğası baş qaldırıb.
Ölkədə keçirilmiş son rəy sorğularının nəticələrinə görə,Ermənistanın 54 faizdən çox vətəndaşı hökumətin ölkənintəhlükəsizliyini təmin etmə bacarığına inanmadığını bildirir.Həmçinin, respondentin 61 faizinin fikrincə, daxili təzyiqlər artıqsistem halını alıb və yalnız müxalifətçiləri deyil, həm də müstəqilictimai qurumları, hətta kilsələri də əhatə edir.
Bu böhranın ən vacib məqamlarından biri də, Eçmiədzin ətrafındayaranan münaqişədir. Xatırladaq ki, Ermənistanın DövlətTəhlükəsizlik Xidməti, "radikal siyasi qruplarla əlaqədə olmaqda"ittiham etdiyi bir neçə kilsə üzvünü həbs edib. Ermənistanınkatolikosu 2-ci Garegin açıq şəkildə bildirib: "Kilsəni təhdidetməyə cəhd etmək - bütün erməni millətini təhdid etməyə cəhdetməkdir." Bu münaqişə, Ermənistandan gözlənilən tarixi bir mənəvigüc və erməni kimliyinin təməli olan Erməni Apostol Kilsəsinin(EAK) statusunun məhv olmasına səbəb olur.
Moskvanın rolu da nəzərə alınmalıdır. Kremlin 2020-ci ildəQarabağdakı separatçılar məğlub edildikdən və regionda hərbimövcudluğu itirildikdən sonra Cənubi Qafqazda təsirini azaldığınıgörməsi ilə, erməni revanşist qruplarına dəstək verməyə başladığıbir fakt olaraq önə çıxır. Bu, Rusiya rəsmilərinin açıqlamalarındaözünü göstərir.
Son dörd ay ərzində Kremlə yaxın olan qeyri-hökumət təşkilatlarıErmənistanda, Azərbaycana qarşı sülh sazişi ilə bağlı müqavimətgöstərən ən azı 5 "vətənpərvər" təşkilatını maliyyələşdirib. Həminqurumlar 2020-ci il müharibəsinin nəticələrini yenidən nəzərdənkeçirməyi təklif edir ki, bu da yalnız Azərbaycanıntəhlükəsizliyinə deyil, həmçinin regionun ümumi sabitliyinə cidditəhdid yaradır.
Paşinyan hökuməti üçün dilemma mövcuddur: ya sülh yolu ilə həllədavam etmək, Rusiyanın proksi kanallarını təmizləyərək dövlətininstitusional strukturunu möhkəmləndirmək, ya da revanşistqüvvələrin artmasına icazə vermək ki, bu da müharibəyə doğru yenibir dilin ritorikasına və Ermənistanı yeni bir münaqişəyə sürükləyəbilər. Buna görə də, hökumət təzyiqi altında olan müxalifət vəhətta dini dairələr, ənənəvi olaraq etirazçı seçki bazasınıbirləşdirə bilən qurumlar kimi, daha da hədəfə alınır.
Beləcə, aydın olur ki, Ermənistan hökumətinin təzyiq tədbirləridemək olar ki, məcburi bir hala gəlir.
2025-ci ilin ilk yarısında Ermənistanın dövlət xəyanətindəittiham olunan 23-dən çox cinayət işi açılıb. Bunlardan 5 iş Rusiyakəşfiyyatı ilə sıx əlaqələri olan sabiq yüksək rütbəli hərbişəxslərlə bağlıdır.
Geosiyasi fonu da nəzərdən keçirək. 2023-cü ilin sentyabrındaseparatçı qüvvələrin silahlarının ləğv edilməsi və QarabağdaAzərbaycan nəzarətinin bərpası ilə, Rusiya Bakı və İrəvanüzərindəki təsirini böyük ölçüdə itirdi. Bu boşluğu doldurmaqməqsədilə Rusiya strukturları, ehtiyac olduqda danışıqlar prosesiniyenidən "partlatmaq" üçün Ermənistanda siyasi və ictimai qruplaryaratmağa çalışır.
Beləliklə, Ermənistan getdikcə iki fərqli siyasi qüvvəninmübarizə sahəsinə çevrilir: bir tərəfdən, Azərbaycanla sülh sazişiimzalamaq istəyən qüvvələr, digər tərəfdən isə revanşistlər vəErmənistanı yenidən Rusiyanın orbitinə daxil etməyə çalışanqruplar.
Azərbaycan üçün isə bu, abstrakt bir siyasi mövzu deyil, birbaşatəhlükədir. Son otuz ildə Ermənistanın daxili siyasi böhranları -1998, 2008 və 2018-ci illərdəki hakimiyyət dəyişikliyi ilə bağlı -tez-tez cəbhə xəttindəki gərginliklərlə və razılaşmaların pozulmasıilə müşayiət olunub. Bu gün, sülh sazişinin və sərhədindelimitasiyasının müzakirə edildiyi bir dövrdə, Иряванда ən kiçik,amma vahid bir revanşist qrupun mövcudluğu, son illərdə addım-addımqurulan sabitlik arxitekturasını pozmağa səbəb ola bilər.
"Kapitulasiya ləğvi" və "itirilmiş ərazilərin geri qaytarılması"kimi radikal erməni ritorikası, 2025-ci ildə 1990-cı illərinpropaganda şablonlarını təkrarlayır və yeni hərbi avantürlərilegitimləşdirmək üçün istifadə edilə bilər.
Bakı bu gün erməni siyasətindəki ən kiçik hərəkətləri diqqətləizləyir, onları yalnız daxili mübarizə kimi deyil, həm də potensialbir təhdid faktoru kimi qəbul edir.
İyun ayının məlumatlarına görə, Analytical Center for SecurityStudies (ACSS) Azərbaycanda 2020-ci ilin nəticələrinin yenidənnəzərdən keçirilməsi ilə bağlı hər hansı bir cəhdə "sıfırdözümlülük" prinsipini tətbiq edir. Bildirilir ki, Ermənistanın hərhansı bir siyasi qüvvəsi, əgər separatizm və ya sərhədlərlə bağlıməsələləri yenidən gündəmə gətirsə, dərhal həm diplomatik, həm dəhərbi vasitələrlə sərt qarşılıq alacaq.
2025-ci ilin ikinci yarısına dair proqnozlar, Ermənistanındaxili siyasətinin sabitləşməsi üçün heç bir optimizm yaratmır.Hazırda Ermənistanda kütləvi etirazların riski yüksək, hökumətəolan etibar isə minimum səviyyənin altındadır. Rusiya və Ermənistaninstitutlarının xroniki zəiflikləri nəzərə alındıqda, Ermənistanınsiyasi turbolensiyasının ən azı ilin sonuna qədər davam edəcəyiehtimalı güclüdür.
Ermənistan dövlətinin böhranı sadəcə İrəvanın daxili problemideyil. Bu, Azərbaycan üçün başlıca olaraq regional sabitliyə cidditəhdiddir. Son üç ildə Azərbaycan uzunmüddətli sülhün qurulmasıistiqamətində mühüm addımlar atıb. Bakıda yaxşı anlayırlar ki,parlament müxalifətindən çox, xaricdən təsirlənən revanşistqruplar, danışıqların yekun həlli prosesini yenidən pozmaq riskidaşıyır. Buna görə də, Ermənistanın daxili hadisələrinə diqqət biro qədər də diqqətli və pragmatik olacaq, heç bir illüziya olmadanvə artıq emosional reaksiya vermədən.
Bakıda heç kim, Ermənistanın siyasi mənzərəsinin necə işlədiyiniyanıltmır. Müxalifət liderlərinin, etiraz aksiyalarının vəparlament qalmaqallarının arxasında Rusiya təsirinin ənənəvimexanizmləri açıqca görünür. "Müstəqillik" və "ənənəvi dəyərləriqorumaq" kimi şüarlar Kreml tərəfindən Cənubi Qafqazın geosiyasiorbitindən çıxmaması üçün məntiqi məqsədlərlə ört-basdır edilmişpragmatik ambisiyalardır. Əslində, Moskva Ermənistanı stratejiasılılıqda saxlamaq üçün hər zaman qorxu, xaos və revanşizmistifadə etməyə davam edir.
Bu nəticələr, abstrakt fərziyyələrə əsaslanmır, konkret faktlaradayanır.
İrəvanda keçirilən etiraz aksiyalarında "Artsaxın dirçəlişi" və"Millətin gücü" kimi radikal qruplar Rusiyanın informasiyaagentlikləri və qeyri-hökumət təşkilatları ilə sıx əlaqələrinigizlətmir. Bu qurumlar, "Qarabağ xəyanətinin olmaması", "Rusiya iləittifaq" və "itirilmiş ərazilərin geri qaytarılması üçün orduyuqoruma" kimi şüarlarla revanşist dairələrin gündəmində olduqlarınıaçıq şəkildə göstərir.
Bununla yanaşı, Azərbaycan üçün daha narahatedici olan təkcəetiraz fəaliyyətinin səviyyəsi deyil. Rusiya 2026-cı ilseçkilərində müəyyən bir siyasi qüvvəni hakimiyyətə gətirməkməqsədini güdmür. Əsas məqsəd, Ermənistanın post-böhran dövrü üçündavamlı bir kurs və institutlaşmış sülhün formalaşmasının qarşısınıalmaqdır.
Mövcud durumda Paşinyanın rəqibləri və radikal müxalifətErmənistanda xaos yaratmağa cəhd edir: seçkilərin pozulması,təxribatlar, ritorikanın radikallaşması və Azərbaycanın sülhmüqaviləsi tərəfdarlarının nüfuzdan salınması planın tərkibhissələridir.
Bu baxımdan, Paşinyan, tənqidlərə baxmayaraq, faktiki olaraq"preventiv idarəetmə" rejiminə keçib. Ermənistanın xüsusi xidmətorqanları son aylarda, Kremlin aktivləşdirə biləcəyi potensialfiqurları zərərsizləşdirməklə məşğuldur. Ermənistanın DövlətTəhlükəsizlik Xidməti revanşist qrupları dəstəkləyən sabiqhərbçilərin ən azı beş koordinasiya edilmiş etiraz fəaliyyətinidayandırıb.
Yaşanan situasiyada Bakının mövqeyi qətiyyətlə pragmatik vəardıcıl qalır.
Rəsmi Bakı sülh müqaviləsinin mətni ilə bağlı ümumilikdərazılığa gəlinmiş olduğunu, diplomatik kanalların açıq olduğunu vəPaşinyan hökumətinin daxili zəifliklərinə baxmayaraq, hələ dəreallaşdırıla biləcək real razılaşmalara çıxma imkanı olduğunuvurğuladı. Bakı yaxşı anlayır ki, erməni radikallarının yenidənhakimiyyətə gəlməsi yalnız Ermənistanın daxili sabitliyini pozmaqlaqalmayacaq, həm də Azərbaycanın birbaşa hərbi təhlükəsiniartıracaq.
Bakının "Ermənistanın Azərbaycan əleyhinə bir zəminəçevrilməsinə cəhd olunarsa, dərhal və adekvat qarşılıq veriləcək"mesajını literal şəkildə qəbul etmək lazımdır. Bu, sadəcə birritorik siqnal deyil, son illərin təcrübəsinə və tətbiqinəəsaslanan açıq bir müdafiə xəttidir. Yaxın Şərqdə baş verənhadisələr, oxşar de-stabilləşmə ssenarilərinin seçkilər zamanı necəsürətli şəkildə hərbi qüvvələr tərəfindən tətbiq olunduğunu nümayişetdirir.
Ermənistan, bu baxımdan, faktiki olaraq tarixi bir dönümnöqtəsində durur. Cəmiyyəti anlamalıdır ki, "Azərbaycanın əbədidüşməni" konseptini yenidən irəli sürməyə çalışan hər hansı birsiyasi qüvvə yalnız daxildən zəifləməkdə qalmayacaq, həm də əsasQərb tərəfdaşlarından təcrid və sanksiyalarla qarşılaşacaq.Nəticədə, iqtisadi, sosial və hərbi böhranların zəncirvarireaksiyası baş verəcək ki, bunun nəticəsindən ilk növbədəErmənistanın öz vətəndaşları zərər çəkəcək.
Bu məqamda Azərbaycanın marağını üçlü bir formula ilə təsviretmək mümkündür.
Birincisi, seçkilərdə iştirak edən partiyaların siyasiproqramlarıdır. Bakı, bu proqramlarda beynəlxalq sərhədlərin vəqarşılıqlı suverenliyin tanınmasına yönəlmiş konstruktiv yanaşmanınolub-olmamasını diqqətlə izləyir.
İkincisi, seçicilərin mövqeyidir - onlar sülh müqaviləsininsabit regional təhlükəsizlik memarlığını açan kursunu təsdiqləməyənə qədər hazırdırlar.
Üçüncüsü isə, seçkilərin şəffaflığıdır. Ermənistandapartiyaların maliyyələşməsinin nəzarətində hələ də ciddi zəifliklərmövcuddur və bu riskdən Moskva yenidən istifadə edərək öz təsiragentlərini parlamentə daxil edə bilər.
Sadaladığımız amillər, niyə Azərbaycanın bu gün gözləməmövqeyini tərk etdiyini müəyyən edir. 2020-ci ildən sonraformalaşan proaktiv təhlükəsizlik modeli, artıq sabah yaranabiləcək yeni təhdidlərə qarşı dözümsüzlüyü özündə ehtiva edir. Bu,pafosdan uzaq, amma milli maraqların qətiyyətli şəkildə anlaşıldığıaydın bir məntiqdir.
Gələcək aylarda əsas sual belə olacaq: Ermənistan cəmiyyəti sülhvə realizm yolunu saxlaya biləcəkmi, yoxsa İrəvanda aqressiv«müxalif»lərin siyasi texnoloqları tərəfindən təhrik ediləndağıdıcı revanşizm yoluna gedəcəkmi? Bu kontekstdə, Bakı rəsmisözləri təhdid kimi deyil, öz maraqlarını müdafiə etməyə əsaslananardıcıl və sübut olunmuş bir müdafiə xətti kimi qəbul edir.
Azərbaycan Ermənistanın daxili turbolensiyasına yalnız kənar birşahid kimi deyil, uzunmüddətli sülh və münaqişələr dövrününsonlandırılması məsələsində həyati maraqları olan bir ölkə olaraqbaxır.
2025-ci ilin yanvarından etibarən Cənubi Qafqazın siyasimənzərəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. Bunu həm Vaşinqtondaprezident Trampın rəhbərliyi altında administrasiyanın dəyişməsi,həm də Avropa vasitəçilərinin danışıqları canlandırmağa cəhd etməsişərtləndirdi. Lakin Bakının diqqət mərkəzində hələ də əsas dilem –İrəvanda növbəti aylarda və illərdə siyasəti kimlərin müəyyənedəcəyi qalır: hazırkı baş nazir Paşinyan komandası, yoxsarazılaşmaların yenidən nəzərdən keçirilməsini istəyən revanşistqruplar?
Qəribə səslənsə də, məhz Paşinyanın hakimiyyətdə qalması, onunaydın zəiflikləri, daxili ziddiyyətləri və çox həssaspopulyarlığına baxmayaraq, Azərbaycanın ən az riskli ssenarisidir.Ermənistanda keçirilən son sorğular əhali daxilində təxminən 38faiz hələ də hazırkı baş naziri danışıqları sona çatdırmağa şansverməyə hazırdır. Müqayisə üçün, "revanş" ideyalarını açıq şəkildəirəli sürən ultramillətçi, şovinist və irqçi partiyaların dəstəyi25–27 faiz arasında sabit qalır, amma onların seçki aktivliyi dahayüksəkdir və təşviqat strukturları daha yaxşı təşkil olunub. Bu isəo deməkdir ki, müəyyən şərtlər altında bu qruplar ciddi şəkildəgüclənə bilər, xüsusən də hökumətin iqtisadi uğursuzluqlarıfonunda.
Revanşist elitaların Ermənistanın siyasi səhnəsinə qayıtma riskiolduqca böyükdür. 2020-ci ilin payızında "səfərbərlik" və "millixilasedici" şüarları altında erməni siyasəti faktiki olaraq məntiqisahədən çıxarıldı və popülist, emosional qərarlara yönəldi. Beləbir ssenarinin təkrarlanması yeni bir eskalasiyaya səbəb ola bilərki, bu da müasir şəraitdə daha dağıdıcı nəticələrə səbəb ola bilər.Ermənistan hələ də təcrid olunmuş vəziyyətdədir, beynəlxalq hərbidəstəkdən məhrumdur, və Moskvanın üzərinə edilən mərc artıq daha daşübhəli görünür.
2025-ci ilin fevralından sonra, Rusiya erməni qüvvələrinidəstəkləyən hərbi proqramını faktiki olaraq azaldıb, özünün Ukraynailə bağlı öncəlikləri və daxili yükü səbəbilə, Ermənistanınrəhbərliyi qəbul etməli oldu ki, artıq xarici təhlükəsizlikzəmanətləri mövcud deyil. Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibiArmen Qriqoryan, 2025-ci ilin aprelində CivilNet ilə verdiyimüsahibədə açıq şəkildə bildirdi: "Rusiya əvvəlki kimi zəmanətvermir, biz artıq yalnız bu dayağa əsaslanaraq strateji qurmağabilmərik."
Bu sözlər, Ermənistanın qarşısında duran ciddi geosiyasisınaqları, regiondakı mövcud sabitliyi qorumaq üçün Azərbaycanınyetərli səylərlə mövcud siyasətini davam etdirməli olduğunuvurğulayan mühüm bir təhlil təqdim edir.
Mövcud şəraitdə, yalnız hərbi ritorikaya və qabaqcadan məğlubolan müttəfiqlik ümidlərinə əsaslanan revanşizm, yalnızErmənistanın özündəki həssas sabitliyi pozmaqla qalmayacaq, həm dəBakı və İrəvan arasında real sülh müqaviləsinin əldə olunmasıimkanlarını alt-üst edəcək. 14 iyun 2025-ci ildə Avropa İttifaqınınhimayəsində baş tutan Brüssel görüşünün nəticələri nəzərə alınaraq,tərəflər ərazi bütövlüyünün tanınması və nəqliyyat dəhlizlərininqurulması məsələləri üzrə razılaşmanın son şərtləri üzərindəmüzakirələrə yaxınlaşdı. Bu irəliləyiş hələ də zəif olsa da, bəlkədə son üç onillikdə silahlı münaqişələri, o cümlədən Qarabağdövrünü sonlandırmaq üçün ən real fürsətdir.
Alternativ variant – ultramillətçilərin və şovinistlərinhakimiyyətə qayıtması - demək olar ki, müqavilənin imzalanmasınınpozulmasını, Ermənistan cəmiyyətinin yenidən hərbi fəallığaqoşulmasını və revanşizm xəyalları ilə xalqın yüklənməsinigətirəcək. Bunun nəticələri isə olduqca proqnozlaşdırıla bilər:daha dərin iqtisadi böhran (Eurasian Development Bank-ınməlumatlarına görə, 2025-ci ildə Ermənistanın ÜDM-si 2,3 faiz azalabilər, hərbi xərclərin kəskin artması ilə paralel olaraq), yenimiqrasiya dalğası (yalnız 2025-ci ilin birinci rübündə Ermənistanı21 min nəfərdən çox insan tərk edib, ölkənin miqrasiya xidmətiməlumatlarına əsasən) və daxili siyasi legitimliyin tam çöküşü, buda Bakıya öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ən sərt və sürətliaddımlar atmağa imkan verəcək.
Azərbaycan, digər bir çox beynəlxalq aktyorlardan, o cümlədənQərbdən fərqli olaraq, yalnız müşahidəçi qalmağa niyyətlideyil.
Biz heç vaxt gözləməyəcəyik ki, regionumuzun taleyini bizimyerimizə başqası həll etsin. Lazım gəlsə, biz gecikmədən tədbirgörəcəyik.
Bu mövqe, aqressiyadan deyil, pragmatizmdən irəli gəlir: yenimünaqişənin mümkün qiyməti çox yüksəkdir ki, onu başqa birininssenarisi üzrə inkişaf etməsinə imkan verilsin.
Etiraf etmək lazımdır ki, Ermənistan cəmiyyəti üçün seçim artıqfaktiki olaraq başlanıb - parlament və ya növbədənkənar seçkilərbaşlamazdan çox əvvəl. Əgər Ermənistanın siyasi sinfi, xüsusən dəseçiciləri, özlərini yenidən "revanşistlər" və onların xaricisponsorlarının aldatmacalarına cəlb etməyə icazə versələr, yalnızmüharibəyə qayıtmaqla qalmayacaq, həm də ədalətli və davamlı sülhüçün hər hansı bir imkanını tamamilə itirəcəklər. Regiondasabitlik, bu gün obyektiv səbəblərdən ən çox maraqlı olan tərəfolan Azərbaycan üçün tələb olunur və bu sabitlik üçün mürəkkəb,amma məntiqi tərəfdaş lazımdır.
Həmin tərəfdaş Paşinyandır - onun bütün ziddiyyətləri, səhvlərivə qeyri-müəyyənliyinə baxmayaraq. Məhz bu, zəif olsa da,danışıqlara hazır olan siyasi aktorla prosesi sona çatdırmaqmümkündür. Hər hansı bir digər alternativ, faciələrin, qarşılıqlıetimadsızlığın və erməni dövlətçiliyinin qaçılmaz məğlubiyyətininyenidən başlamasına səbəb olacaq. Nəticədə, söhbət yalnız sülhmüqaviləsinin taleyindən deyil, bütün Cənubi Qafqazın gələcəyindəngedir - bir gələcək ki, burada silahlı qarşıdurmalar artıq hətta ənminimal uğur şansını itirir.
Yəni qarşıdurma riski azalır, subregional dövlətlərin təsiriminimuma edir.
Heç pis ssenari deyil...
