...Niyə insanların dili var, amma digər heyvanların dili yoxdur? Bu, kəşfiyyat və kommunikasiya sahəsində tədqiqatlar tarixində ən qədim suallardan biridir. Heç bir başqa heyvan növü mürəkkəb strukturlar üzərində qurulmuş zəngin, ifadəli dildən istifadə etmək iqtidarında deyil.
SİA-nın məlumatına görə, “Theconversation.com” portalı bunun səbəbini izah edir.Son 20 il ərzində heyvan təfəkkürü və dilini, xüsusən də insanlar və heyvanlar arasındakı oxşarlıqları vurğulayan elmi işlər akademik dairələrdə çiçəklənib və medianın diqqətini cəlb edib.
Məsələn, bir müddət əvvəl iki məşhur nəşrdə ən yaxın qohumlarımıza - şimpanzelərə və bonobolara həsr olunmuş iki monoqrafiya nəşr olundu. Bu tədqiqatların müəllifləri iddia edirlər ki, bu primatlar insan dilinin əsas xüsusiyyəti olan kompozisiya qabiliyyətinə malik olan səs siqnalları yaradırlar.
Elmi təfərrüatlara varmadan, kompozisiya söz və söz birləşmələrini mənaları onun hissələrinin mənalarından və onların ardıcıllığından asılı olan mürəkkəb ifadələr halına gətirmək bacarığıdır.
Məhz bu, sonlu sözlər toplusunun sonsuz sayda məna yaratmasına imkan verir. Primatların potensial olaraq bu davranışı nümayiş etdirməsi, dilin təkamül keçmişimizə düşündüyümüzdən daha dərinə getdiyini göstərən əhəmiyyətli bir kəşf ola bilər.
Ancaq bir problem var - elementləri birləşdirmək kifayət deyil. İnsan dilində kompozisiyanın əsas cəhəti onun məhsuldar olmasıdır. Bu, sadəcə olaraq, biz təkrar-təkrar sabit birləşmələr dəstindən istifadə etməyimizdən ibarət deyil; insan asanlıqla yenilərini yarada bilər.
Dilin çevik yaradıcılığı ona ifadə gücü verir və heyvanların açıq, məhsuldar şəkildə yeni mənalar yaratması halları hələ ki, müşahidə olunmayıb.
...Beləliklə, təbiətdə qrammatika arxasınca getmək əvəzinə, özümüzdən soruşmalıyıq: insanlar və heyvanlar arasındakı boşluğu hansı idrak fərqləri izah edir? Belə izahlardan biri də ardıcıllıq fərziyyəsidir.
Burada deyilir ki, insanlar hadisələrin və ya elementlərin, məsələn, dildəki sözlərin dəqiq ardıcıllığını tanımaq və yadda saxlamaq üçün unikal qabiliyyətə malikdirlər.
Son illərdə nəşr olunan elmi məqalələr heyvanların, o cümlədən primatların "sifariş" haqqında yalnız təxmini təsəvvürə malik olduğuna dair inandırıcı sübutlar tapıb. Beləliklə, bonobolar üzərində aparılan təcrübələr göstərir ki, 2400 təcrübədən sonra primatlar ekranda sarı və mavi ardıcıllığı mavi və sarı ardıcıllığından ayırmağı öyrənə bilməyiblər.
İnsanlar fərqi dərhal başa düşürlər - necə ki, iki sözün yenidən düzüldüyü ifadədəki fərqi asanlıqla başa düşürük. Süni intellektdən istifadə edən son nəzəri tədqiqatlar həmçinin müəyyən etmişdir ki, ardıcıllıqların tanınması və yadda saxlanması təkcə qısa ifadələrdəki fərqləri anlamağa deyil, həm də kompozisiyaya imkan verən iyerarxik strukturları və qrammatik kateqoriyaları çıxarmağa imkan verir. Üstəlik, belə bir zəka səviyyəsi təkcə dilə təsir etmir: o, ümumiyyətlə dünya haqqında təsəvvürümüzü dəyişir və həyat təcrübəsini ayrı-ayrı vəziyyətlərə bölməyə kömək edir.
Ardıcıllıq fərziyyəsi düzgündürsə, heyvanlarda qrammatika, planlaşdırma və mücərrəd düşüncə çox vaxt daha sadə və daha yaxşı başa düşülən öyrənmə mexanizmlərinin nəticəsidir.
Beləliklə, primatların işarə dili və quşların çağırışı kompozisiya mənasından məhrum olan instinkt və ya qazanılmış bacarıqdan başqa bir şey deyil.
Heyvanların ardıcıllığı başa düşmədiyi fərziyyəsi (indiyə qədər heç kimdə bunun əksini sübut edən dəlil yoxdur) insan dili ilə bir çox paralelləri məhv edir. Təbii ki, insanlar insan xüsusiyyətlərini heyvanlara aid etməyə meyllidirlər, lakin bu halda səthi oxşarlıqlar oxşar mexanizmlər demək deyil. Ancaq əksinə, heyvanların ardıcıllığı başa düşdüyünü fərz etsək, insanlarla oxşarlıqlarının niyə belə çətin olduğunu başa düşmək çox aydın deyil.
Elm adamları delfinlərin intellektini öyrənmək və balinalarla ünsiyyət qurmaq üçün onilliklər sərf etsələr də, hələ də onların dilində danışmağı öyrənməyiblər.
Nazlı Almuradova
