Bakı. Trend:
Cənubi Qafqazın yeni tarixində beynəlxalq təşkilatların vəictimai rəyin diqqətinə eyni vaxtda iki məsələ çıxır - “ermənilərinQarabağa qayıdışı” və qərbi azərbaycanlıların indiki Ermənistanərazisindəki tarixi torpaqlarına qayıdışı.
Bu iki mövzu əslində bir medalın iki üzü olsa da, onlara dünyasiyasi və hüquqi müstəvidə münasibət tamamilə fərqlidir.Ermənilərin Qarabağa qayıdışı ilə bağlı çağırışlar dərhal Qərbparlamentlərinin və beynəlxalq institutların reaksiyasına səbəbolur, halbuki Ermənistandan qovulmuş yüz minlərlə azərbaycanlınınhüquqları ya nəzərə alınmır, ya da bilərəkdən görməzliyə vurulur.Nə üçün bu fərq yaranır, kim bu prosesləri idarə edir və buasimmetriyanın arxasında hansı hüquqi və siyasi səbəblərdayanır?
… 1989-cu il SSRİ əhalisinin siyahıyaalmasına əsasən, ErmənistanSSR ərazisində 250 min nəfərdən çox azərbaycanlı yaşayırdı. Bu,respublika əhalisinin təxminən 5 faizini təşkil edirdi. Ancaq artıq1991-ci ilə qədər bu rəqəm sıfıra bərabər oldu. Azərbaycanlılar1987–1988-ci illərdə başlanmış kütləvi etnik təmizləmələrnəticəsində zorla qovuldular. “Human Rights Watch” təşkilatının1994-cü il hesabatına əsasən, bu qovulmalar zorakılıq, qarət vəqətllərlə müşayiət olunmuşdur. Bu, açıq şəkildə etnik təmizləməaktı idi. Bu barədə "Memorial", “Amnesty International” (ilkillərində), eləcə də BMT-nin İnsan Haqları Komissiyasının sənədləridə şahidlik edir.
Əksinə, 2020-ci ilə qədər Qarabağda çoxluq təşkil edən erməniəhalisi İkinci Qarabağ müharibəsindən və xüsusilə 2023-cü ildəkeçirilən antiterror tədbirindən sonra regionu tərk etdi. Amma buhalda kütləvi etnik təmizləmədən söhbət getmirdi - Azərbaycandəfələrlə bəyan etmişdi ki, qalan erməni əhalinin təhlükəsizliyi vəvətəndaş hüquqları təmin olunacaq. Üstəlik, Ermənistandanazərbaycanlıların qovulmasından fərqli olaraq, burada prosesAzərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası çərçivəsində həyatakeçirilmişdir - bu isə həm BMT Baş Assambleyası, həm dəTəhlükəsizlik Şurası tərəfindən tanınmış mövqedir. TəhlükəsizlikŞurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylıqətnamələrdə aydın şəkildə qeyd olunur: Qarabağ Azərbaycanərazisidir.
BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinəəsasən, hər bir insanın öz ölkəsinə qayıtmaq hüququ var. BMT-nin1951-ci il Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyası və 1967-ci ilProtokolu isə açıq şəkildə bildirir ki, əvvəlki yaşayış yerlərinəqayıtmaq imtiyaz yox, ayrılmaz hüquqdur.
Deməli, həm qərbi azərbaycanlılar, həm də Qarabağ erməniləritəhlükəsizliyin təmin olunması şərti ilə eyni hüquqlaramalikdirlər. Amma praktikada bu hüquqlar bərabər şəkildəreallaşdırılmır.
Qarabağ mövzusu ətrafında formalaşmış lobbi institutları yaxşıtəşkilatlanmış və ciddi maliyyə resursları olan diasporlarla təmsilolunur. ABŞ, Fransa, Kanada, Avstraliya və Benilüks ölkələrindəkierməni strukturları güclü siyasi təzyiq gücünə malikdir. Butəzyiqin nəticəsi kimi aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:
Fransa Senatının 15 noyabr 2022-ci il tarixli qətnaməsi - burada“Dağlıq Qarabağ” tanınmağa çağırılır və Azərbaycanın addımlarıpislənirdi;
ABŞ Nümayəndələr Palatasının 835 saylı qətnaməsi - burada“Qarabağ ermənilərinin taleyinə dair narahatlıq” ifadəolunurdu;
Avropa Parlamentində qəbul edilən sənədlər - burada Azərbaycan“ermənilərə qarşı demoqrafik təzyiq göstərməkdə” ittihamolunur.
Bütün bu sənədlər bir əsas həqiqəti nəzərə almır: Ermənistanazərbaycanlıları tam şəkildə qovduğu halda, Azərbaycan Qarabağermənilərinə inteqrasiya, amnistiya və vətəndaş hüquqları təklifetmişdi. Bu mövqe Azərbaycanın rəsmi şəxslərinin çıxışlarında, ocümlədən rəsmi Bakının səsləndirdiyi bəyanatlarla datəsdiqlənib.
Azərbaycan tərəfindən qərbi azərbaycanlıların qayıdışı məsələsidaha təmkinli, lakin ardıcıl şəkildə irəli aparılır. 2022-ci ildəyaradılmış Qərbi azərbaycanlıların cəmiyyəti öz missiyasını beləmüəyyən etmişdir: beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, qovulmuşazərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi. Bu mövqe aşağıdakıbeynəlxalq qurumlar tərəfindən dəstəklənib:
İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OIC) - 2023-cü ildə Ciddədə qəbuletdiyi qərarda Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı həyatakeçirilmiş etnik təmizləmələri pisləyib;
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) - bütün qaçqınların, ocümlədən qərbi azərbaycanlıların qayıdışının vacibliyinitanıyıb;
Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri İlham Əliyev və Rəcəb TayyibƏrdoğanın Naxçıvanda keçirilən görüşündə (sentyabr 2023) qəbuledilmiş ikitərəfli bəyanatlar - burada qayıdış hüququna dairbirmənalı dəstək ifadə olunub.
Qərb siyasətçilərinin əksəriyyəti hələ də ikili standartlardanəl çəkmir. Onlar Qarabağ erməniləri məsələsində “insan haqları”naistinad edirlər, amma Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlılarınhüquqları haqqında susmağa üstünlük verirlər. Sual yaranır: niyəbelədir?
Cavab sadədir: geosiyasi hesablar və lobbi maraqları. Ermənidiasporası bir çox ölkələrin qanunverici orqanlarında təmsilolunur. Təkcə Fransada Senatda beş erməni əsilli senator var. ABŞKonqresində 80-dən çox üzvü olan erməni fraksiyası fəaliyyətgöstərir. Bu strukturlar öz ölkələrinin xarici siyasətinə birbaşatəsir edirlər.
Qərbi azərbaycanlıların isə nə bu cür resursları, nə də siyasitəmsilçiliyi var. Ona görə də Azərbaycan fərqli bir yanaşma iləhərəkət etməlidir - institusional hüquqi təzyiq və beynəlxalqarenada sistemli fəaliyyət.
Qərbdə bir çox dairələr “Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı”məsələsinə Azərbaycanın Ermənistanla danışıqlar prosesini pozmaqcəhdi kimi baxırlar. Bu, həm primitiv, həm də uzaqgörənlikdən uzaqyanaşmadır. Qaçqınların reinteqrasiyası, etnik təmizləməyə məruzqalmış insanların hüquqlarının bərpası siyasi alver yox, onlarlabeynəlxalq sənədlə təsdiqlənmiş hüquqi zərurətdir. Məsələn:
2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndindəaçıq şəkildə deyilir: “Bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlər BMT-ninQaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nəzarəti altındaqayıtmalıdırlar”;
BMT Baş Assambleyasının 60/147 (2005) və 194 (1948) saylıqətnamələrində isə təhlükəsiz qayıdış və əmlakın kompensasiyaolunması hüququ təsbit edilir.
Bu halda qərbi azərbaycanlıların qayıdışı sülh prosesinə zidddeyil, əksinə onun təbii və əsaslı tərkib hissəsidir. Bu mövzununsusdurulması və ya siyasi gündəmdən çıxarılması sülh prosesinizəiflədir, çünki tarixi ədalət hesabına birtərəfli nizamlamagörüntüsü formalaşdırır.
Müasir beynəlxalq siyasətdə həqiqəti təkcə tarixi faktlar yox,həm də mövcud informasiya məzmunu sübut edir. Məsələ yalnız hüquqibazada deyil, onun görünürlüyündə, yayımında və qlobal diskurslaradaxil edilməsindədir.
Məsələn, Belçika parlamenti “Qarabağda humanitar fəlakət”ləbağlı qətnamə qəbul edib, Avropa Şurasında “Qarabağ ermənilərininhüquqları” ilə bağlı qətnamə təsdiqlənib, Avropa Parlamentindədinləmələr keçirilib və “Qarabağ erməniləri üçün muxtariyyət”tələbləri səsləndirilib.
Bütün bunlar o şəraitdə baş verir ki, Azərbaycan ərazisindəartıq heç bir silahlı qarşıdurma yoxdur, erməni əhalisi isə təklifolunmuş inteqrasiya və hüquqi təminatlar fonunda faktiki olaraqkönüllü şəkildə bölgəni tərk edib.
Bu mənzərənin fonunda Qərbi azərbaycanlılarla bağlı gündəliyiaktivləşdirmək istəyiriksə, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və İqtisadiƏməkdaşlıq Təşkilatının qətnamələri daha geniş yayılmalı şərholunmalı; Qərbi azərbaycanlıların İctimai Birliyinin müraciətləriən müxtəlif müstəvilərdə yayılmalı və anladılmalı, habelə dostölkələrin - Türkiyə, Pakistan, Özbəkistan, Macarıstan, Bosniya vəHerseqovinanın parlamentləri bu məsələyə aktiv cəlbedilməlidir.
Əks halda kontrast beynəlxalq ictimai rəyin gözündə təhrifolunmuş obraz yaradır - sanki ermənilər “qurban”, azərbaycanlılarisə “qalib”, “həddən artıq istəyənlər” kimi təqdim olunur.
Nə etməli? Cavablar sadədir.
İkincisi, bu məsələ beynəlmiləlləşdirilməlidir. Bunun üçün birsıra konkret addımlar atılmalıdır. Qərbi azərbaycanlıların qayıdışıilə bağlı təşəbbüslər irəli sürülməli, bu məsələ dost və tərəfdaşölkələrin qanunverici orqanlarının gündəminə daxil edilməlidir.Paralel olaraq beynəlxalq konfranslar təşkil edilməlidir - butədbirlərdə hüquqşünaslar, tarixçilər, BMT və BMT-nin Qaçqınlarüzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nümayəndələri iştirak etməli,məsələyə hüquqi və tarixi əsaslarla baxış təqdim olunmalıdır.
Eyni zamanda qovulmuş azərbaycanlıların real şahidlikləri,ifadələri, arxiv materialları və sənədləri əsasında onlayn arxivyaradılmalı, bu kontent BMT-nin rəsmi dillərinə tərcümə olunmalıdırki, beynəlxalq ictimaiyyət Azərbaycan xalqının yaşadığı etniktəmizləməni görüb anlaya bilsin. Bu məsələyə Qərbin tanınmış hüquqmüdafiəçiləri və ekspertləri də cəlb edilməlidir - ErmənistanınKaliforniya lobbisi və fransız ziyalılarını necə istifadə etdiyininəzərə alaraq, Azərbaycan da eyni dərəcədə təsirli müttəfiqlərqazanmalıdır.
Üçüncüsü, bu mövzu beynəlxalq hüquqla daha sıx bağlanmalıdır.Ermənistanın irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqındaKonvensiyanın (CERD) iştirakçısı olaraq üzərinə götürdüyüöhdəliklər diqqətə çatdırılmalı, bu ölkənin etnik təmizləməyə görəhüquqi məsuliyyəti gündəmdə saxlanmalıdır. Eyni zamanda 1949-cu ilCenevrə Konvensiyalarının IV bölməsi - mülki əhalinin qorunması iləbağlı müddəalar, eləcə də Avropa İnsan Hüquqları MəhkəməsininLoizidou v. Turkey işindəki qərarı önə çəkilməlidir. Bu presedentxüsusilə əmlakın geri qaytarılması və qaçqınların qayıdış hüququbaxımından qərbi azərbaycanlıların işi ilə eyni hüquqi müstəviyədüşür.
Əgər “Qarabağ erməniləri” mövzusu qərbi azərbaycanlılarınməsələsini sıxışdırıb gündəmin yeganə mövzusuna çevrilərsə, sülhprosesi imitasiya xarakteri daşımağa başlayacaq. Və bu haldakontent savaşı siyasi sülhü məhv edəcək.
Yalnız bu halda ədaləti bərpa etmək, danışıqlarda bərabərliyitəmin etmək və regionda davamlı sülhün real təməlini qoymaq mümkünolacaq.
