Bakı. Trend:
2020-ci ilədək olan 30 ildə Cənubi Qafqaz xroniki qeyri-sabitlikbölgəsi olaraq qalmışdı. Azərbaycan və Ermənistan arasındavaxtaşırı alovlanan silahlı toqquşmalar regionun iqtisadiinkişafını ləngitdi, ölkələri genişmiqyaslı inteqrasiyaimkanlarından məhrum etdi. Bu gün isə tamhüquqlu sülh müqaviləsininimzalanması, sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyası, nəqliyyatkommunikasiyalarının açılması və Zəngəzur dəhlizinin işə salınmasıartıq ikitərəfli münasibətlərin çərçivəsindən kənara çıxır. Buməsələ bütün Avrasiya, deməli, dünya iqtisadiyyatı üçün qlobaləhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan ilə Ermənistan arasında tamhüquqlu sülh müqaviləsimünaqişənin təkrar alovlanmasına qarşı əsas hüquqi baryer olacaq.Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, sərhədlərin dəqiq təsbiti vəqarşılıqlı öhdəliklərin rəsmiləşdirilməsi olmadan, istərinfrastruktur, istərsə də enerji layihələrinə qoyulan hər hansıinvestisiya risk altında qalır. Dünya Bankının məlumatına görə,sərhədin müəyyən olunmaması regionun investisiya cəlbediciliyini15-20 faiz azaldır, çünki şirkətlər layihələrinə əlavə riskamilləri daxil edir.
Cənubi Qafqaz kontekstində müqavilə 1000 km-dən çox ortaq sərhədxəttini beynəlxalq səviyyədə tanınmış, koordinatları dəqiq müəyyənedilmiş və hüquqi çərçivəyə salınmış bir xəttə çevirəcək. Bu, ərazimənsubiyyəti ilə bağlı mübahisələri istisna edəcək, sərhədtəhlükəsizliyinə birgə nəzarət üçün əsas yaradacaq. 1990-cı illərdəQazaxıstanla Çin arasında həyata keçirilmiş delimitasiyanümunəsində olduğu kimi, bu proses ilk on ildə qarşılıqlı ticarətindörd dəfə artmasına gətirib çıxara bilər.
Sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyası sadəcə xəritələrüzərində xətt çəkmək deyil. Bu, sərhəd nişanlarının quraşdırılması,keçid məntəqələrinin yaradılması, həmin məntəqələrə aparan yollarınyenilənməsi, sərhəd infrastrukturunun gömrük və logistikasistemləri ilə inteqrasiyasını əhatə edən iri mühəndisliklayihələridir.
Azərbaycan üçün bu, Zəngəzur üzərindən qərb bölgələriniNaxçıvanla birləşdirən əsas nəqliyyat arteriyalarına nəzarəti bərpaetmək deməkdir. Ermənistan üçün isə bu, Türkiyə ilə sərhədin bağlı,İran bazarına isə məhdud keçid imkanlarının olduğu şəraitdə yenitranzit marşrutlarına çıxış əldə etmək imkanıdır.
Azərbaycanlı nəqliyyat mütəxəssislərinin hesablamalarına görə,müasir keçid məntəqələrinin işə salınması və yük axınlarınınelektron idarəetmə sistemlərinə inteqrasiyası ilk üç il ərzindətranzit keçid imkanlarını 30 - 40 faiz artıra bilər.
Zəngəzur dəhlizinin işə salınması sadəcə Azərbaycanın əsashissəsi ilə Naxçıvan arasındakı birbaşa əlaqənin bərpası deyil. Bu,Avrasiya nəqliyyat xəritəsini dəyişdirəcək strateji layihədir.
Dəhlizin Ermənistan ərazisindəki uzunluğu təxminən 42 kilometrolacaq, amma əhəmiyyəti bununla ölçülməyəcək. O, Azərbaycanın dəmiryolu və avtomobil magistrallarını Türkiyə ilə birləşdirərək Xəzərhövzəsi ilə Aralıq dənizi arasında ən qısa marşrutu yaradacaq.
Hazırda Bakıdan Türkiyənin Qars şəhərinə yüklər Gürcüstanüzərindən daşınır ki, bu da marşrutu yüzlərlə kilometr uzadır vəGürcüstan limanlarının yüklənməsindən asılı vəziyyət yaradır. Yenidəhliz yükdaşıma müddətini 60-70 faiz, nəqliyyat xərclərini isə ənazı üçdə bir azaldacaq.
Gələcəkdə Zəngəzur dəhlizi Bakı - Tbilisi - Qars xəttinitamamlayan Şərq - Qərb beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun birhissəsinə çevriləcək. O, həmçinin, 2024-cü ildə 2,7 milyon tondançox yük daşıyan və əvvəlki illə müqayisədə daşımaları 32 faizartıran Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (TITR)əhəmiyyətini gücləndirəcək.
Kommunikasiyaların açılması və siyasi sabitliyin bərqərar olmasıenerji infrastrukturunun inkişafına birbaşa təsir edəcək. CənubiQafqaz artıq bu gün Xəzərlə Avropa arasında mühüm enerjikörpüsüdür.
Əsas mövcud marşrutlara nəzər salaq:
Bakı - Tbilisi - Ceyhan (BTC): 1768 kmuzunluğunda, gündə 1 milyon barelədək neft ötürmə gücünə malik neftkəməri. Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan bu xətt vasitəsiləxammalı dünya bazarına çıxarır.
Cənub Qaz Dəhlizi (SGC): Cənubi Qafqaz borukəməri, Trans-Anadolu (TANAP) və Trans-Adriatik (TAP) qazkəmərlərini birləşdirərək Azərbaycanın qazını İtaliya, Yunanıstan,Bolqarıstana, perspektivdə isə Mərkəzi Avropaya çatdırır. 2024-cüildə SGC vasitəsilə 24 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac olunub.
Perspektiv layihələrə TANAP-ın ötürmə gücünün illik 16 milyardkubmetrdən 31 milyard kubmetrə, TAP-ın isə 20 milyard kubmetrəqədər artırılması daxildir. Bu planların gerçəkləşməsi bütüntranzit marşrutunda siyasi sabitlik və proqnozlaşdırıla bilənşərait tələb edir.
Zəngəzur dəhlizinin işə salınması və kommunikasiyaların açılmasıregionun logistika xəritəsini köklü şəkildə dəyişə bilər. CənubiQafqaz bu gün həm Çinlə Avropanı Qazaxıstan, Xəzər, Azərbaycan vəTürkiyə üzərindən birləşdirən Orta Dəhliz (TITR), həm də Rusiyanı,İranı və Hindistanı birləşdirən Şimal - Cənub marşrutu üçün mühümqovşaqdır.
Hazırkı şəraitdə Çin-Türkiyə və ya Çin-Avropa istiqamətində OrtaDəhlizlə gedən yüklər belə hərəkət edir: Çin-Qazaxıstan-Xəzər(dənizlə)-Bakı-Tbilisi-Qars-İstanbul. Yeni yol isə Qərb hissəsindəGürcüstanı keçmədən, yüklərin Bakından birbaşa Zəngəzur vasitəsiləNaxçıvana, oradan isə Türkiyəyə çatdırılmasına imkan verəcək. Bu,yalnız vaxtı deyil, həm də orta hesabla 40 futluq konteyner üçün3,5 - 4 min dollar təşkil edən logistika xərclərini azaldacaq.
Beynəlxalq Dəmir Yolları İttifaqının (UIC) hesablamalarına görə,Zəngəzur dəhlizinin istismara verilməsi orta müddətdə CənubiQafqazın illik yükötürmə gücünü 15 milyon ton artırmaq potensialınamalikdir.
Türkiyə üçün bu, üçüncü ölkələrdən keçmədən Azərbaycanla birbaşadəmir yolu və avtomobil əlaqəsi deməkdir. Bu, türk limanlarının(Mersin, İskəndərun) Xəzər və Orta Asiyadan gələn yüklərin Aralıqdənizinə daşınmasında rolunu gücləndirir. 2030-cu ilə qədər Türkiyəcənub limanlarının yük dövriyyəsini illik 150 milyon tondan 220milyon tona çatdırmağı planlaşdırır və Naxçıvan üzərindən keçəcəkyeni magistral bu artımın əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri olabilər.
İran isə düzgün yanaşma ilə bu prosesdən fayda götürə bilər,çünki kommunikasiyaların açılması İran ərazisindən keçən tranzityüklərin bir hissəsini azaldacaq, Zəngəzur dəhlizinin Naxçıvanvasitəsilə İran dəmir yolları ilə inteqrasiyasına imkan yaradacaqvə bu yolla Fars körfəzinə yeni marşrutlar açılacaq.
İran, Azərbaycan - Türkiyə nəqliyyat əlaqəsinin güclənməsiniAvrasiyada əsas tranzit körpü olma iddiasına meydan oxuma kimiqəbul edə bilər. Bu isə Tehrandan siyasi çeviklik tələb edəcək, əkshalda İran yeni logistika axınlarının kənarında qalmaq riski iləüzləşə bilər.
Rusiya üçün Zəngəzur dəhlizi ilk növbədə ixrac marşrutlarınınşaxələndirilməsi vasitəsidir. Xüsusilə Qara dəniz üzərindənlogistika zəncirlərində qeyri-sabitlik fonunda, rus yükləriGürcüstandakı dar boğazları və limanlardakı gecikmələri keçmədən,Azərbaycan və Naxçıvan vasitəsilə dəmir yolu ilə Türkiyəyə, oradanisə Aralıq dənizinə çatdırıla bilər.
Mərkəzi Asiya isə Avropa bazarlarına daha etibarlı və qısa çıxışəldə edəcək. Qazaxıstan və Türkmənistan artıq Azərbaycanlimanlarından (Bakı, Ələt) neft, taxıl və metal yüklərini Türkiyəvə Avropaya göndərir. 2024-cü ildə Azərbaycan dəniz qapılarından 7milyon tondan çox tranzit yük keçib və Zəngəzur dəhlizinin işədüşməsi bu göstəricini ən azı 30 faiz artıra bilər.
Asiya İnkişaf Bankının hesablamalarına görə, Cənubi Qafqazdanəqliyyat infrastrukturunun inkişafına yatırılan hər dollarregional iqtisadiyyata 3 - 5 dollar gəlir gətirir. Bu, tranzitinartması, logistikanın inkişafı, yeni iş yerlərinin yaradılması,vergi gəlirlərinin çoxalması kimi çoxşaxəli təsirlərləbağlıdır.
Sülh müqaviləsi imzalanar, sərhədlər demarkasiya olunarsa vəZəngəzur dəhlizi işə salınarsa, 2030-cu ilə qədər Azərbaycan vəErmənistanın ümumi yük dövriyyəsi hazırkı 35 - 38 milyon tondan 55- 60 milyon tona çata bilər. Bundan əlavə, tranzit gəlirləribüdcələr üçün mühüm maddəyə çevriləcək: Azərbaycan üçün əlavə 500 -700 milyon dollar, Ermənistan üçün isə 200 milyon dollara qədər, buda onun ÜDM-nin 2 - 2,5 faizi deməkdir.
Tammiqyaslı sülh müqaviləsinin imzalanması Cənubi Qafqazıngeo-iqtisadi xəritəsini dəyişə biləcək bir sıra infrastrukturlayihələrinin işə salınmasına imkan verə bilər. Bu marşrutlar -istər nəqliyyat dəhlizləri, istərsə də enerji xətləri - təkcəölkələri birləşdirən zəncir olmayacaq, həm də Avrasiyada ticarət vətranzitin yeni logistika əsası rolunu oynayacaq.
Əsas layihə olaraq qalacaq Zəngəzur dəhlizi - Azərbaycanınmaterik hissəsini Naxçıvan Muxtar Respublikası, oradan isə Türkiyəilə birləşdirəcək dəmir yolu - avtomobil magistralıdır. Ermənistanərazisindəki hissəsi təxminən 42 kilometr olacaq, amma məhz buhissə marşrutun işləməsini müəyyən edən geosiyasi “dar boğaz”rolunu oynayır.
Mütəxəssislərin qiymətləndirməsinə görə, dəhlizin illikyükötürmə gücü 15 milyon tona qədər olacaq, Bakı ilə Qarsarasındakı çatdırılma müddəti isə 60 - 70 faiz azalacaq. Bu, Bakı -Tbilisi - Qars xəttinin yükünü əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq vənəqliyyat xərclərini üçdə bir aşağı sala biləcək.
Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə illik 5 milyon sərnişindaşınmasına hesablanmış Bakı - Naxçıvan sürətli dəmir yolulayihəsinin gerçəkləşdirilməsi mümkün olur. Bu, Azərbaycan üçüntəkcə daxili əlaqələrin gücləndirilməsi deyil, həm də tranzitpotensialının artırılması deməkdir: sərnişin axınları həm turizm,həm də işgüzar marşrutlara, o cümlədən Türkiyəyə birbaşa səfərlərəxidmət edə biləcək.
Dəmir yolu ilə paralel olaraq, illik 10 milyon ton yükötürməqabiliyyətinə malik müasir Bakı - Naxçıvan avtomobil magistralıplanlaşdırılır. Bu yol logistika çevikliyini təmin edəcək: dəmiryolu xətlərində yüksək yüklənmə olduqda, avtomobil nəqliyyatı yükaxınlarının bir hissəsini üzərinə götürəcək.
Enerji komponenti də az əhəmiyyət daşımır. Gücü 500 meqavattadəkötürmə imkanına malik Naxçıvan - İğdır enerji körpüsü layihəsiAzərbaycanın elektrik enerjisini Türkiyəyə, oradan isə Avropayaixrac etmək üçün əlavə kanal yaradacaq. Bu, xüsusilə “yaşıl” enerjiistehsalına artan tələbat fonunda enerji sisteminin dayanıqlığınımöhkəmləndirəcək.
Perspektivli layihələrdən biri də illik 5 milyard kubmetr ötürməgücünə malik yeni qaz kəmərinin Naxçıvan üzərindən Türkiyəyəçəkilməsidir. Bu, Cənub Qaz Dəhlizinin genişləndirilməsiproqramının bir hissəsinə çevrilərək, Aİ-yə tədarüklərin həcminiartıra bilər.
Sülh müqaviləsinin imzalanması ilə Bakı - Tbilisi - Qarsxəttinin ötürmə qabiliyyətinin hazırkı 6,5 milyon tondan 17 milyontona çatdırılması məsələsi gündəmə gələcək. Bu, yeni marşrutlarlaişin sinxronlaşdırılmasına, Qərb istiqamətində “dar boğazların”aradan qaldırılmasına imkan verəcək.
Asiya İnkişaf Bankının hesablamalarına görə, Cənubi Qafqazınnəqliyyat-logistika infrastrukturuna qoyulan hər 1 vahidinvestisiya iqtisadiyyata 3 - 5 vahid ÜDM artımı gətirə bilər.Bütün layihələr reallaşarsa, 2030-cu ilə qədər Azərbaycanın ümumiyük dövriyyəsi 35 - 38 milyon tondan 55 - 60 milyon tona yüksələbilər.
Ermənistan üçün bu marşrutlarda iştirak illik əlavə 200 milyondollar tranzit gəliri gətirə bilər ki, bu da onun ÜDM-nin 2 - 2,5faizi deməkdir.
Bu layihələrin kompleks icrası dəmir yolları, avtomobilmagistralları, qaz kəmərləri, elektrik ötürücü xətləri və enerjihablarını birləşdirən inteqrasiya olunmuş nəqliyyat şəbəkəsiniformalaşdıracaq. Belə olduqda, Cənubi Qafqaz münaqişələrperiferiyası statusundan çıxaraq Şərq - Qərb və Şimal - Cənubnəqliyyat zəncirlərinin mərkəzi halqasına çevriləcək.
Lakin bu ssenarinin həyata keçməsi tərəflərin siyasi iradəsindənvə xarici oyunçuların infrastruktur inteqrasiyasını dəstəkləməyəhazır olmasından asılıdır. Hər hansı fasilə və ya qarşıdurmayadönüş, tikintisi və istifadəyə verilməsi 5 - 7 il tələb edənlayihələri avtomatik olaraq dondura bilər.
Cənubi Qafqaz cəbhə xətti rolundan çıxaraq Avrasiyanın əsasnəqliyyat-enerji qovşağına çevrilmək üçün unikal şans əldə edib.Lakin bu imkan pəncərəsi geniş deyil: sülh müqaviləsi imzalanmazsavə sərhədlər dəqiq müəyyənləşdirilməzsə, infrastruktur layihələrikağız üzərində qala bilər.
Geosiyasi rəqabət, sanksiya məhdudiyyətləri, silahlıinsidentlərin təkrarlanması kimi amillər layihələri illərlə dondurabilər. Amma tərəflərin siyasi iradəsi və beynəlxalq maliyyəinstitutlarının dəstəyi ilə Cənubi Qafqaz münaqişə periferiyasıdeyil, yeni Avrasiya logistikasının mərkəzi halqası ola bilər.
