AZƏRTAC amerikalı ekspert, geosiyasi risklər üzrə "Scarab Rising Inc.” konsaltinq şirkətinin prezidenti, “Washington Outsider Center for Information Warfare” mərkəzinin Direktorlar Şurasının üzvü, milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə hüquqşünas İrina Tsukerman ilə müsahibəni təqdim edir.
-Vaşinqtonda əldə olunmuş razılaşmaların Cənubi Qafqazda güc balansına iqtisadi təsirini necə qiymətləndirirsiniz, xüsusilə Azərbaycan, Ermənistan və qonşu ölkələr – İrana və Rusiyaya təsiri baxımından?
-Vaşinqton razılaşmaları Azərbaycanın iqtisadi potensialını gücləndirir və regional təşəbbüslərin mərkəzini Bakı istiqamətinə çəkir. Praktiki təsir artıq Azərbaycanın infrastruktur layihələrinin investisiya cəlbediciliyinin artmasında özünü göstərir: kreditlərin cəlb olunması, özəl tərəfdaşların fəallaşması və enerji zəncirlərində xarici iştirakın genişlənməsi iqtisadi təsirin uzunmüddətli bazasını yaradır. Bu, ani qazanc deyil, Cənubi Qafqazda geoiqtisadi əlaqələrin yenidən paylanmasına səbəb ola biləcək tranzit rolunun davamlı şəkildə gücləndirilməsi üçün platformadır.
Ermənistan üçün fürsət ondan ibarətdir ki, yeni tranzit axınlarına və investisiyalara çıxış əldə etməklə infrastrukturun modernləşdirilməsi və sərhəd bölgələrinin canlanması üçün katalizator ola bilər. Ermənistanın uğuru coğrafi mövqeyini iqtisadi aktivə çevirə bilməsindən asılı olacaq, yoxsa bu, zəiflik kimi ortaya çıxacaq.
İran bu razılaşmaları rəqabətçi müstəvidə qarşılayır. Bir tərəfdən Xəzər və Cənubi Qafqaz üzərindən alternativ marşrutların genişlənməsi Tehranın tranzit üstünlüyünü zəiflədir, onu Rusiya ilə Körfəz arasında yeganə keçid mövqeyindən kənarlaşdırır. Digər tərəfdən, praqmatik yanaşma ilə İran əməkdaşlıq üçün imkanlar tapa bilər: ortaq logistika mərkəzləri, gömrük prosedurlarının uyğunlaşdırılması və neft-qaz marşrutlarında kooperasiya iqtisadi məna kəsb edir. Seçim Tehranın öz əlindədir: konfrontasiyaya üstünlük vermək, yoxsa kommersiya pragmatizmini seçmək.
Rusiya təsir alətini itirir, amma bu, ani və tam olmur. Marşrutların dəyişməsi və əvvəl rus şirkətlərinin dominant olduğu layihələrə qərb investisiyalarının gəlişi Moskvanın regional logistika monopoliyaçı rolunu zəiflədir. Lakin Rusiyanın hələ də hərbi və siyasi təsir vasitələri qalır; o, enerji əlaqələri və qalan nəqliyyat düyünləri vasitəsilə diversifikasiyanı ləngidə və ya çətinləşdirə bilər. Regionun uzunmüddətli dayanıqlığı üçün yeni koridorlar qurmaqla yanaşı, mümkün əks addımlara qarşı siyasi həssaslığı azaltmaq da vacibdir.
Makroiqtisadi baxımdan Vaşinqton razılaşmaları kapital axınına təkan verir və çoxölçülü effekt yaradır: liman və dəmiryolu infrastrukturlarının inkişafı tikinti materiallarına, xidmətlərə və əmək qüvvəsinə tələbatı artırır, bu isə daxili əlavə dəyəri xeyli yüksəldir. Bu, xüsusilə Azərbaycan üçün iqtisadiyyatın diversifikasiyasına imkan açır; ölkə yalnız xammal tədarükçüsü olmaqdan çıxaraq, əlavə logistika və tranzit xidmətləri operatoruna çevrilə bilər.
Siyasi baxımdan iqtisadi dəyişikliklər "yumşaq güc"ün yenidən paylanmasına səbəb olur: layihələrin koordinasiyasını və prosedurların standartlaşdırılmasını üzərinə götürən ölkələr beynəlxalq investorlar və qonşular qarşısında etimad qazanır. Bu kontekstdə Azərbaycan enerji resurslarının mənbəyi olmaqla yanaşı, regional inteqrasiyanın koordinatoru kimi çıxış edir ki, bu da ona Ermənistan, Gürcüstan və xarici oyunçularla danışıqlarda asimmetrik təsir verir. Nəticədə güc balansının transformasiyası üç amildən asılı olacaq: yeni razılaşmaların institusional dayanıqlılığı, gəlirlərin şəffaf bölünməsi və yerli elitaların infrastruktur uğurlarını sosial-siyasi sabitliyə çevirmə bacarığı. Bu şərtlər olmadan əldə olunan qazanc nominal qala bilər, tranzit gəlirlərini monopoliyalaşdırmaq cəhdləri isə yeni ziddiyyətlərə və siyasi qütbləşməyə yol aça bilər.
-Zəngəzur dəhlizinin (TRİPP) fəal təşviqi sayəsində bütün region üçün hansı iqtisadi imkanlar açılır və bu, Azərbaycan, Ermənistan və İran arasındakı ticarətə necə təsir edəcək?
-Zəngəzur dəhlizi (TRİPP) Cənubi Qafqazın logistika ölçüsünü transformasiya edə bilər: bu, Azərbaycanın quru hissəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa, iqtisadi cəhətdən əlverişli əlaqə yaradır, daha sonra isə Türkiyə və Yaxın Şərq bazarına çıxış imkanı verir. Bu, çatdırılma müddətini qısaldır və nəqliyyat xərclərini azaldır ki, bu da öz növbəsində ixrac məhsullarını daha rəqabətqabiliyyətli edir, regionun sənaye və aqrar istehsalçıları üçün yeni ixrac nişləri açır.
Azərbaycan üçün dəhliz ölkəni xammal təchizatçısından tranzit, logistika və xidmətlərin idarə olunması üzrə operator platformasına çevirməyi ifadə edir. Bu, iqtisadi fəaliyyət sahələrinin genişlənməsi üçün imkanlar yaradır, o cümlədən anbar klasterlərinin, konteyner terminallarının, əlavə emal zonalarının və tranzit daşımalar üçün xidmətlərin yaradılmasını əhatə edir. Uzunmüddətli perspektivdə bu, dövlət büdcəsinin dayanıqlığını artırır və neft-qaz gəlirlərindən asılılığı azaldır.
Ermənistan potensial iqtisadi təkan kimi infrastruktur investisiyalarını, sərhəd bölgələrində məşğulluğun artmasını və nəqliyyat xidmətlərinə olan sahibkarlıq təşəbbüslərini əldə edir. İdeal ssenaridə Ermənistanın dəhlizdə iştirakı dəmiryolu şəbəkəsinin, yolların və anbar bazasının modernləşdirilməsi, həmçinin kiçik və orta biznesə təkan vermə mənbəyi olacaq. Lakin əsas şərt İrəvan üçün şəffaf və sərfəli tranzit şərtlərinin təmin olunması və iqtisadi iştiraka zəmanətin mövcudluğudur; bunlar olmadıqda effekt məhdud qalır.
İran üçün Zəngəzur dəhlizi (TRİPP) həm rəqib, həm də fürsətdir. Rəqabət təhdidi İran marşrutları ilə həyata keçirilə biləcək yükün bir hissəsinin yenidən bölüşdürülməsində özünü göstərir ki, bu da tranzit gəlirlərinə və Tehran üçün geosiyasi təsirə zərbədir. Eyni zamanda, İran dəhlizlə əlaqələrdə maraqlı ola bilər: multimodal marşrutların koordinasiyası, ortaq logistika mərkəzlərinin yaradılması və gömrük rejimlərinin sinxronizasiyası İran məhsulları üçün əlavə bazarlar açmaqla yanaşı, regionda ümumi daşımaların xərclərini azalda bilər.
Ölkələr arasında ticarətə praktiki faydalar tranzit maneələrinin azaldılması, rəqəmsal gömrük tətbiqi və konteyner prosedurlarının standartlaşdırılması vasitəsilə həyata keçirilir. Bu, Azərbaycan və Ermənistan arasında sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları axınını mümkün edir, həmçinin İrana Türkiyə və Avropa bazarlarına daha qısa marşrutlarla çıxışı asanlaşdırır. Burada əsas şərtlər tariflər, təhlükəsizlik və infrastrukturdan istifadə hüququ üzrə razılaşmalardır. Eyni dərəcədə vacib olan institusional tərəfdir: beynəlxalq zəmanətlər və maliyyə institutlarının iştirakı olmadan layihələr dayanıqsız ola bilər. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB), Asiya İnkişaf Bankı (AİB) və ya çoxdonorlu mexanizmlərin cəlb edilməsi siyasi riskləri azaldar və genişmiqyaslı tikinti ilə texniki modernləşməni münasib şərtlərlə təmin edər. Maliyyə intizamı və rəqabətli modellər gəlirləri birtərəfli qaydada bölüşdürən "tranzit monopoliyaları"nın yaranmasının qarşısını alacaq. Dəhlizin davamlı inkişafı üçün zəmanət paketi, inteqrasiya olunmuş prosedurlar və gəlirlərin şəffaf bölüşdürülməsi mexanizmləri tələb olunur ki, dəhliz siyasi silah yox, dayanıqlı iqtisadi aktivə çevrilsin.
-Çin təsiri "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində, Vaşinqton görüşündə müzakirə olunan yeni razılaşmalar və layihələrlə necə qarşılıqlı əlaqədə olacaq?
-Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü regional iqtisadiyyata uzunmüddətli investisiya və logistika təsiri qoyur, onun qərb təşəbbüslü yeni razılaşmalarla qarşılıqlı əlaqəsi praqmatizm və rəqabət məntiqi ilə müəyyənləşəcək. Tərəflər standartlarda, maliyyələşmədə və infrastrukturun idarə edilməsində uyğun nöqtələr tapsalar Çinin kapital, tikinti imkanları və inteqrasiya məntiqi Zəngəzur dəhlizini tamamlayıcı şəkildə dəstəkləyə bilər. Optimist ssenaridə Çin investisiyaları dəmiryolu və liman seqmentlərinin həyata keçirilməsini sürətləndirərək tikinti müddətlərini azaldar və texnoloji həllər təmin edər. Azərbaycan və Ermənistan üçün Çin podratçılarına və maliyyələşməyə çıxış büdcə yükünü yüngülləşdirə və genişmiqyaslı modernləşməyə təkan verə bilər. Bu halda Çin katalizator rolunda çıxış edərək, qərb kreditləri ilə birlikdə çoxmənbəli maliyyələşdirmə və texnoloji rəqabət yaradır.
Bununla yanaşı, Çin məntiqi çox vaxt operatorun uzunmüddətli mövcudluğu və infrastrukturun açar hissələrinin idarə olunmasına maraq şərtləri ilə müşayiət olunur. Xüsusilə də, müqavilələr istisna hüquqları və ya Çin tədarükçülərindən yüksək həcmdə alışları nəzərdə tutarsa, bu, asılılıq risklərini artırır. Regional oyunçular qarışıq maliyyələşdirmə modelləri qurmalı, lokallaşma, texnologiyaların ötürülməsi və şəffaf audit şərtlərini sərt şəkildə müəyyən etməklə asılılıq risklərini azaltmalıdırlar. Çinin iştirakı həmçinin siyasi dinamika ilə qarşılıqlı əlaqədə olacaq: ABŞ və Avropa üçün Çinin rolunun güclənməsi standartlar və təhlükəsizlik üzrə koordinasiyanın zəruriliyini yaradır, əks halda infrastruktur şəbəkəsində parçalanma və tənzimləmə rejimlərində uyğunsuzluq yaranar.
Başqa mühüm aspekt isə enerji sahəsidir. Çin enerji daşıyıcıları və xammalın sabit tədarük yollarında maraqlıdır və iştirakı Xəzər hövzəsini Şərqi və Cənubi Asiya bazarları ilə birləşdirən multimodal marşrutların yaradılmasını sürətləndirə bilər. Bu, Azərbaycana və qonşularına əlavə ixrac kanalı açır və enerji tədarükünə tələbi artıraraq gəlirlərin dayanıqlığını yüksəldir.
Çinlə qarşılıqlı əlaqə regional ölkələrin çoxvektorlu siyasət yürütmə qabiliyyəti ilə müəyyən olunacaq; bu zaman ölkələr investisiyaları və texnologiyaları qəbul etməli, eyni zamanda milli aktivlərə və tranzit hüquqlarına nəzarəti qorumaq məcburiyyətindədirlər. Müqavilələrin şəffaflığı, lokallaşma öhdəlikləri və arbitraj mexanizmləri Çin tərəfdaşları ilə hər hansı sazişin vacib tərkib hissəsi olmalıdır.
Nəhayət, Çin özü də dəhlizlərin stabilliyində və siyasi risklərin minimallaşdırılmasında maraqlıdır, buna görə ortaq konsorsiumlar, qarışıq operatorlar və beynəlxalq maliyyə paketləri kimi kompromis formatlarının yaranması mümkündür; burada Çin kreditləri qərb texniki ekspertizası ilə birləşir. Belə yanaşma sinerji yarada bilər, lakin Cənubi Qafqaz ölkələrindən siyasi iradə və institusional dəqiqlik tələb edir.
-Yeni sazişlər və əsas region oyunçularının iştirakı ilə nəqliyyat marşrutlarının inkişafı nəzərə alınmaqla Cənubi Qafqazın tranzit hab kimi rolu necə dəyişəcək?
- Cənubi Qafqaz, layihələr sistemli şəkildə və makroregion əməkdaşlığı nəzərə alınmaqla həyata keçirilərsə, Avropa, Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq və Cənubi Asiyanı birləşdirən əhəmiyyətli tranzit habına çevrilmək üçün bütün şanslara malikdir. Dəmir yolu layihələri, Xəzər dənizində müasir limanlar və multimodal daşımalar üçün standart prosedurların kombinasiyası infrastruktur çərçivəsi yaradır ki, bu da böyük həcmdə yük daşımalarını idarə edə və tranzit şirkətlərini cəlb edə bilər. Uğurun əsas amili prosedurların standartlaşdırılması və logistikanın rəqəmsallaşdırılmasıdır. Birgə elektron gömrük koridorları, konteyner daşımaları üçün vahid tələblər və uyğun xidmət platformaları marşrutu vaxt və xərc baxımından rəqabətqabiliyyətli edəcək. Rəqəmsal inteqrasiya olmadan nəqliyyat koridorları fraqmentləşmiş qalacaq, Türkiyə və ya İran vasitəsilə alternativ marşrutlara uduzacaq.
Türkiyə, Gürcüstan, Azərbaycan və mümkün beynəlxalq investorların iştirakı sinergetik effekt yaradır, nəticədə marşrutlar təkcə fərdi ölkələr üçün deyil, qlobal təchizat zəncirləri üçün cəlbedici olur. Bu, Cənubi Qafqazın “Şimal — Cənub” və “Qərb — Şərq” klassik marşrutlarına alternativ təklif etməsi və Avrasiya iqtisadi coğrafiyasına daha geniş şəkildə inteqrasiya olunması deməkdir.
İqtisadi təsir bir neçə istiqamətdə bölünür: tranzit rüsumları və xidmətlərdən birbaşa gəlirlər, logistika və emal sahəsində dolayı təsirlər, həmçinin nəqliyyat və əlaqəli xidmətlər sahəsində insan kapitalının toplanması. Bu isə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı və regional iqtisadi diferensiasiya üçün əlverişli zəmin yaradır. Müsbət ssenaridə Cənubi Qafqaz çoxqütblü logistika əlaqələrinin düyün nöqtəsinə çevrilir, burada ABŞ, Çin, Türkiyə və regional oyunçuların maraqları kəsişir. Bu isə region ölkələrinə yalnız iqtisadi gəlirlər deyil, tranzit və təhlükəsizlik məsələlərində siyasi çəki və beynəlxalq arenada daha böyük müstəqillik verir.
-Sizin fikrinizcə, Vaşinqtonun Rusiyadan və İrandan yan keçən nəqliyyat və enerji marşrutlarının şaxələndirilməsinə marağını nəzərə alaraq, ABŞ koridor infrastrukturunun inkişafını necə dəstəkləyə bilər?
-ABŞ riskləri minimuma endirən və koridorun həyata keçirilməsini sürətləndirən maliyyə, texniki və siyasi alətlərin birləşməsini təklif edə bilər. Əsas prioritet tədbirlər arasında kommersiya bankları və özəl investorlar üçün layihələri cəlbedici edən kredit zəmanətləri və siyasi risklərin sığortalanması yer alır. Dövlət agentlikləri və fondlar katalitik investorlar rolunu oynayaraq ilk böyük layihələri başlada və sonrakı investorları cəlb edə bilərlər.
İkinci komponent — texnologiya və nou-hau ixracıdır: amerikalı şirkətlər dəmir yolları üçün siqnal sistemləri, gömrük və logistika üçün rəqəmsal platformalar, eləcə də terminalların təhlükəsizlik və idarəetmə standartlarını təmin edə bilərlər. Texnoloji komponent koridoru rəqabətqabiliyyətli edir və mürəkkəb regional şəraitdə onun etibarlılığını artırır.
Üçüncü dəstək səviyyəsi — diplomatik və siyasi müstəvidədir. ABŞ çoxşaxəli institutlar vasitəsilə əməkdaşlıq və arbitraj çərçivələri yarada bilər ki, bu da siyasi riskləri azaldar. Əhəmiyyətli alətlərə normativ-hüquqi bazanın hazırlanmasına texniki yardım, kadr hazırlığı və tranzit gəlirlərinin daxili qeyri-sabitlik mənbəyinə çevrilməməsi üçün antikorrupsiya mexanizmlərində yardım daxildir.
Dördüncü aspekt — tərəfdaşlarla koordinasiyadır. Koridorun dayanıqlığı üçün ABŞ, Aİ, Türkiyə və regional inkişaf banklarının birgə fəaliyyəti vacibdir. Birgə maliyyələşdirmə paketləri, qarışıq infrastruktur mülkiyyəti və kooperativ idarəetmə strukturları xərclərin və risklərin bölüşdürülməsinə imkan verir, bu da hər bir iştirakçının narahatlığını azaldır.
Beşinci element — enerji sahəsində dəstəkdir. ABŞ enerji resurslarının daşınması və emalı texnologiyalarına çıxışı asanlaşdıra, terminallar və habların yaradılmasına kömək edə, həmçinin alternativ enerji üzrə investisiya layihələrini dəstəkləyə bilər ki, bu da regionların qiymət şoklarına məruz qalma riskini azaldar. Bu, koridorun iqtisadi modelini daha dayanıqlı edəcək.
Nəhayət, yardımın şəffaflığı və şərtliliyi mühümdür. ABŞ-ın yardımı şəffaf prosedurlar, hesabatlılıq və yerli icmaların faydaların bölüşdürülməsinə cəlb edilməsi tələbi ilə əlaqələndirilərsə, daha səmərəli olacaq. Bu, iqtisadi axınlardan təcrid olunmuş sosial təbəqə riskini azaldacaq və layihələrin əhali qarşısında legitimliyini möhkəmləndirəcək.
-ABŞ-la əməkdaşlığın genişlənməsi, görüşdə təsdiqləndiyi kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün hansı perspektivlər vəd edir? Vaşinqton sammitindən sonra yeni regional iqtisadi nizamın formalaşmasında Azərbaycanın rolunu necə qiymətləndirirsiniz? Sazişlərin Azərbaycana investisiyaların cəlb edilməsi və milli məhsulların yeni bazarlara ixracının genişlənməsi üçün potensialı nədir?
-Azərbaycan üçün ABŞ-la əməkdaşlığın genişlənməsi kapital və texnologiyaların şaxələndirilməsi yolunu açır. İnfrastruktur, logistika və emal sahələrinə birbaşa xarici investisiyalar enerji asılı iqtisadiyyatı daha kompleks bir struktura çevirmək üçün zəmin yaradır. Bu, sənaye parklarının, emal güclərinin və logistika xidmətlərinin inkişafını əhatə edəcək. Uzunmüddətli perspektivdə bu, yüksək ixtisaslı məşğulluğun payını artıracaq və yeni vergi gəlirləri mənbələri yaradacaq.
Vaşinqton sammitindən sonra Azərbaycanın rolu tranzit axınlarının operatoru və Qərb ilə Cənubi Qafqaz qonşuları arasında vasitəçi kimi yeni regional nizamın formalaşmasında həlledici ola bilər. Bakının alətlər çantası indi daha genişdir və buraya Qərb tərəfdaşları qarşısında siyasi etimad krediti, qonşular üçün iqtisadi stimullar və regional bazarları vahid logistika şəbəkəsinə inteqrasiya etmək imkanı daxildir. Bu, Azərbaycanı sadəcə enerji ixracatçısı deyil, regional oyun qaydalarının memarına çevirir. Xüsusilə vurğu şəffaf tender mexanizmlərinə və investor hüquqlarının təminatına yönəldildikdə, sazişlərin investisiya cəlb etmək potensialı böyükdür.
Layihələrdə Amerika şirkətləri və maliyyə institutlarının iştirakı siyasi risk mükafatını azaldır və digər qlobal oyunçular üçün müsbət siqnal yaradır. İnvestisiyalar logistika, tikinti, nəqliyyat üçün İT və xammal məhsullarının əlavə emalı layixidmətlərihələrinə yönələcək.
Milli məhsulların ixrac potensialı logistika maneələrinin azalması və tranzit marşrutları vasitəsilə yeni bazarların açılması hesabına genişlənir. Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsullarının, metal məmulatlarının və yüngül sənaye məhsullarının emal gücünü artıraraq Türkiyə, Yaxın Şərq və daha uzaq perspektivdə Cənubi Asiyaya çıxışı genişləndirə bilər. Bunun üçün ixrac subsidiyaları və brendinq dəstəyi siyasəti tələb olunur ki, milli məhsullar keyfiyyət və qiymət baxımından rəqabətqabiliyyətli olsun. İqtisadi perspektiv aydındır: bu sazişlər Azərbaycanın iqtisadiyyatının sürətli modernləşdirilməsi və onun regiondakı rolunun transformasiyası üçün imkan pəncərəsidir.
