Bakı. Trend:
2000-ci illərin əvvəlində Qərb analitiklərinin dilində yaranmış“String of Pearls” - “Mirvari boyunbağı” anlayışı əslində sadəcəpoetik məcaz deyil. Çin Hind okeanının əsas kommunikasiyaarteriyaları boyunca özünün hərbi-dəniz və liman infrastrukturuşəbəkəsini qurmaqla məşğuldur. Bu limanlar kağız üzərindəkommersiya mərkəzləri görünsə də, reallıqda ikili təyinatlıobyektlərdir - həm ticarət, həm də hərbi-logistik dayaqlar.
Çin donanmasının yeni üfüqləri
Çinin rəsmi müdafiə sənədlərində - 2015 və 2019-cu illərin “Ağkitab”larında - açıq şəkildə vurğulanır: enerji marşrutlarınıntəhlükəsizliyi və xaricdəki maraqların qorunması stratejivəzifədir. Bu tezis praktik addımlarla təsdiqlənib. 2017-ci ildəCibutidə açılan hərbi baza ilə Çin ilk dəfə tarixindəsərhədlərindən kənarda tamformatlı hərbi obyekt qurdu. SIPRI-ninhesablamasına görə, baza 2000 hərbçi üçün nəzərdə tutulub, esmines,desant gəmiləri və hətta aviadaşıyıcıları qəbul etmək imkanınasahibdir. Əsas missiyası isə Bab-əl-Məndəb boğazına nəzarətdir. Buboğazdan dünya dəniz ticarətinin 10 faizi, Avropaya gedən neftinisə 40 faizi keçir.
Enerji damarı və Malakka problemi
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) məlumatına görə, 2023-cüildə Çin gündəlik 11,3 milyon barel neft idxal edib. Bu həcmdən 72faizi dəniz yolu ilə, 60 faizdən çoxu isə Malakka boğazından keçib.Malakka - qlobal enerji axınının “boğazı”dır və hərbi blokadaehtimalı Pekinin ən zəif yeridir. Məhz buna görə Çin riskləriazaltmaq üçün Hind okeanı boyunca “Mirvari boyunbağı”nınhəlqələrini düzməyə başlayıb.
Əsas liman həlqələri
– Qvadar (Pakistan) - Çin şirkəti tərəfindən idarə olunur, Hörmüzboğazına cəmi 70 km məsafədə yerləşir. Buradan dünya neft ixracının20 faizi keçir. Qvadar Çin–Pakistan İqtisadi Dəhlizinə (CPEC) daxiledilib, investisiya həcmi 60 milyard dolları ötüb.
– Hambantota (Şri-Lanka) - 2017-ci ildə Çin 99 illik icarəyəgötürdü. Yük dövriyyəsi zəif olsa da, Hind okeanına nəzarətbaxımından strateji aralıq nöqtədir.
– Çittaqonq (Banqladeş) və Kyaukpyu (Myanma) - Çinə Benqalkörfəzinə çıxış verir, Malakkanı yan keçərək alternativ neft-qazmarşrutları yaradır.
“İkili təyinat” prinsipi
Rəsmi Pekin bu layihələri yalnız kommersiya kimi təqdim edir. AmmaRAND Corporation və CSIS kimi Qərb mərkəzlərinin hesabatlarıgöstərir ki, hər limanda hərbi istifadəyə yararlı infrastrukturvar: uzadılmış bərmələr, təmir dokları, yanacaq anbarları, hərbistandartlara uyğun təhlükəsizlik sistemləri. 2022-ci ildəHambantota yaxınlığında Çin sualtı qayıqlarının peyk şəkilləriyayıldı. Bu, Hindistanda ciddi narahatlıq doğurdu. Yeni DehliPekinin bu addımlarını “strateji mühasirə” kimi dəyərləndirir vəABŞ, Yaponiya ilə dəniz əməkdaşlığını gücləndirir.
Hindistan faktoru və regiondakı balans
“Mirvari boyunbağı” Hindistan üçün sadəcə strateji deyil, həm dəekzistensial təhlükədir. Hindistanın xarici ticarətinin 95 faizidənizlə, onun da 70 faizi Çinin təsir dairəsinə düşən akvatoriyailə həyata keçirilir. Buna cavab olaraq Yeni Dehli limanlayihələrinə və dəniz gücünə sərmayəni artırır. İranın Çabaharlimanı məhz Qvadarın “rəqibi” kimi nəzərdə tutulur.
Afrika həlqəsi
“Mirvari boyunbağı”nın mühüm hissəsi Afrikadır. Cibutidən başqa ÇinKeniyada (Lamu), Tanzaniyada (Bagamoyo) və Mozambikdə limanlaramilyardlarla sərmayə yatırır. Afrika İnkişaf Bankının məlumatınagörə, 2010–2024-cü illərdə Çinin qitədəki liman layihələrinəyatırımı 20 milyard dolları keçib.
Qlobal mənzərə
Beləliklə, “Mirvari boyunbağı” təkcə Hind okeanı hövzəsi deyil,bütün Avrasiya üçün geosiyasi reallıqdır. Çin strateqlərinin diliilə desək, bu, “XXI əsrin Dəniz İpək Yolu”dur - enerji, ticarət vəhərbi gücün birləşdiyi qlobal dəniz şəbəkəsi.
“Mirvari boyunbağı” strategiyasının çoxölçülülüyü
Müasir İpək Yolunun dəniz ssenarisi
“Mirvari boyunbağı” konsepsiyası Çinin “XXI əsr Dəniz İpək Yolu”ilə birləşdirilərək çoxqatlı, mürəkkəb sistemə çevrilib. Burada hərqat - iqtisadi, hərbi-strateji, logistika, texnologiya, həttamədəni-sivilizasion ölçü - bütöv bir qlobal ekspansiyaarxitekturasının elementidir.
Əsas dayaq portlardır. 2020-ci ilə qədər Çin dünyanın 62limanının tikintisində və ya modernləşdirilməsində iştirak edirdivə onların böyük hissəsi Hind okeanının sahillərində yerləşirdi.Amma Pekin yalnız Asiya ilə kifayətlənməyib. Avropada da kritiklimanlara çıxış əldə edib. Yunanıstanda Pirey limanının 67 faizsəhm paketini ələ keçirməklə Çin Avropaya “dəniz körpüsü” açıb vəTEN-T dəhlizlərinə daxil olub. Eyni zamanda Vado-Liqurə (İtaliya),Bilbaoya (İspaniya) nəzarət və Antverpen, Rotterdam, Hamburq kimiŞimal dənizi hablarında mövqelərini gücləndirib.
Beləliklə, Çin sadəcə logistika şəbəkəsi yox, həm də qlobalticarət sisteminə diktə edə biləcək geoiqtisadi nəzarətinfrastrukturu formalaşdırır. Və hər limanın “dual-use” - ikilitəyinatlı statusu var: həm kommersiya mərkəzi, həm də potensialhərbi baza.
“Borc diplomatiyası”nın klassik dərsi
Bunun ən məşhur nümunəsi Şri-Lankadakı Hambantota limanıdır. 1,4milyard dollarlıq layihə Çin kreditləri hesabına maliyyələşdirildi.Amma Kolombo öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyəndə liman 99 illikicarəyə Çin şirkətinə keçdi. Bu, beynəlxalq mediada “borcdiplomatiyası” adlandırıldı - yəni iqtisadi alətlərin stratejitəsir rıçağına çevrilməsi. Eyni sxem Afrikada və Latın Amerikasındada müşahidə olunur: investisiya gedir, amma paralel olaraq yerlielitalar üzərində siyasi nəzarət güclənir.
“Mirvari boyunbağı”nın militarizasiyası və “Malakkadilemması”
Rəsmi Pekin hələlik yalnız bir xarici hərbi bazasının (Cibuti)olduğunu deyir. Amma faktiki reallıq başqadır: Çin Xalq AzadlıqOrdusu Donanması mütəmadi olaraq bu limanlardan yanacaq doldurma,texniki xidmət və ekipaj rotasiyası üçün istifadə edir. Analitiklərburadakı radiotexniki kəşfiyyat imkanlarına da diqqət çəkirlər. Buisə “kölgə militarizasiyası” deməkdir.
Tarixdə buna bənzər praktikanı Britaniya Şərqi Hindistan şirkətiyürütmüşdü. XVII–XIX əsrlərdə qurulan faktoriyalar əvvəlcə ticarətüçün nəzərdə tutulmuşdu, amma sonra hərbi dayaqlara çevrilərəkLondonun imperiya qurmasına xidmət etdi. XXI əsrdə Çin qlobalmaliyyə və texnoloji alətlərlə eyni oyunu oynayır.
Çin strategiyasının ən zəif yeri Malakka boğazıdır. Buradanqlobal yüklərin 25 faizi keçir, Çinin neft və LNG idxalının 60faizi də bu marşruta bağlıdır. Boğazın ən dar nöqtəsi 3 km-dən dəazdır. Hər hansı blokada - hərbi, terror, hətta təbii fəlakət - Çiniqtisadiyyatını iflic edə bilər. Bu səbəbdən Malakka Çinin “axillesdabanı” sayılır.
ABŞ-ın 7-ci donanmasının bölgədə mövcudluğu və QUAD müttəfiqləriPekinə əlavə təzyiq yaradır. Vaşinqton dəfələrlə “naviqasiyanınazadlığı” əməliyyatlarına (FONOPS) hazır olduğunu bəyan edib. Pekinisə bunu açıq-aşkar təhdid kimi qəbul edir.
Alternativ marşrutların axtarışı
Çin “Malakka dilemmasını” neytrallaşdırmaq üçün yeni yollaraxtarır:
– Quru dəhlizləri: Çin–Pakistan İqtisadi Dəhlizi ilə Qvadarlimanına, həmçinin Myanma üzərindən Kyaukpyu limanına çıxış.
– İran variantı: Orta Asiya vasitəsilə Bəndər-Abbas limanına çıxışmüzakirə olunur, bu isə Çinə birbaşa Fars körfəzinə yol açar.
– Tayland layihəsi: Kra boğazı üzərində kanal (və ya “landbridge”quru körpüsü) ideyası gündəmdədir. Bu marşrutu 1200 km qısaldar vəMalakkanı yan keçməyə imkan verər.
Gizli bazaların gerçək siması
Strateji xəritədə ən maraqlı obyektlərdən biri Kambocadakı Reamlimanıdır. Burada tikilən quru dok və dərinlikli bərmələrKambocanın hərbi imkanlarından qat-qat böyükdür. Bu isə açıqşəkildə göstərir: əsl benefisiar Çin Donanmasıdır. Ream Cənubi Çindənizindən Malakkaya çıxış yolunu nəzarətdə saxlamağa imkan verir.CSIS, RAND, IISS kimi Qərb beyin mərkəzləri buranı “de-fakto Çinhərbi bazası” adlandırır.
Konseptual əsaslar və strateji kontekst
“Bir kəmər - bir yol”un dəniz sütunu
“Mirvari boyunbağı” əslində Çinin “Bir kəmər - bir yol”təşəbbüsünün dəniz seqmentidir. Burada üstünlük şübhəsiz dənizdaşımalarının payına düşür. Çinin xarici ticarət dövriyyəsinin 90faizdən çoxu məhz dəniz yolu ilə həyata keçirilir. Dəmir yolu vəavtomobil dəhlizləri cəmi 8 faizi, aviasiya isə 2 faizdən də azınıtəmin edir.
2022-ci ildən sonra Rusiya üzərindən keçən “Şimal marşrutu”faktiki olaraq sıradan çıxıb, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyaüzərindən “Orta dəhliz” isə imkan baxımından məhduddur. Bu şəraitdəÇin üçün yeganə real dayağa çevrilən dəniz marşrutları millilogistikanın əsas sütunu olub. “Mirvari boyunbağı” - formal olaraqkommersiya layihələri görünsə də - Pekinin milli təhlükəsizliksistemində institusionallaşdırılmış dəniz memarlığıdır.
2022 sonrası logistika mənzərəsi: yeni reallıqlar
Ukrayna müharibəsi və Rusiyaya tətbiq olunan sanksiyalarAvrasiyanın geoiqtisadi mənzərəsini dəyişdi. Əgər 2010-cu illərdəÇin Rusiya üzərindən quru marşrutlarından maksimum istifadəedirdisə, 2022-dən sonra həmin arteriyaların əhəmiyyəti minimumadüşdü.
Məsələ artıq Çinin enerji təhlükəsizliyi müstəvisindədir.IEA-nın məlumatına görə, 2024-cü ildə ölkənin neft idxalının 72faizi, LNG-nin isə 60 faizdən çoxu dənizlə gəlir. Əsas mənbələr -Fars körfəzi və Afrika. Üstəlik, Çinin idxal etdiyi kömürün yarıdançoxunu Avstraliya və İndoneziya təmin edir və bu da yenə dəniz yoluilə daşınır. Bu marşrutlarda hər hansı pozuntu Çin iqtisadiyyatını,ardınca isə daxili siyasi sabitliyi silkələyə bilər.
Port ekspansiyası: sərmayə, nəzarət, ikili təyinat
2025-ci ilə qədər Çin 95-dən çox limana nəzarət edir və ya onlarınidarə olunmasında iştirak edir. Onlardan 70-dən çoxu Hind okeanıhövzəsindədir. Ən önəmliləri:
– Pirey (Yunanıstan): COSCO şirkəti vasitəsilə 67 faiz səhm paketi- Çinin Avropaya “dəniz qapısı”.
– Port-Sudan (Sudan): dərin sularda yerləşən və Çin hərbigəmilərinə uyğunlaşdırılmış obyekt.
– Cibuti: Pekinin ilk rəsmi xarici hərbi bazası; aviadaşıyıcı vəatom sualtı qayıqlar üçün nəzərdə tutulub, radiotexniki müharibəsistemləri ilə təchiz olunub.
– Qvadar (Pakistan): Çin–Pakistan İqtisadi Dəhlizinin əsas düyünü;Hörmüz boğazına giriş üzərində nəzarət verir.
– Hambantota (Şri-Lanka): “debt-to-equity swap” sxemi ilə Çinşirkətinə 99 illik icarəyə verilib, Hindistanın cənub qapılarınıPekinin nəzarətinə keçirib.
– Ream (Kamboca): Type-055 esmineslərini qəbul edə biləcək şəkildəmodernləşdirilib, faktiki olaraq Çin donanmasının infrastrukturunainteqrasiya olunub.
Bütün bu limanlarda dual-use infrastructure - yəni kommersiyailə yanaşı hərbi təyinat üçün də uyğun infrastruktur mövcuddur. Buyanaşma Çinin strateji leksikonunda “strateji gizlənmə” (战略蛰伏,zhànlüè zhéfú) adı ilə təsbit olunub: iqtisadi inkişaf adı altındahərbi dayaqlar qurulur.
“Malakka dilemması”: Pekinin axilles dabanı
Çin strateji lüğətində artıq sabitləşmiş anlayış var - “Malakkadilemması”. Söhbət Çinin dar, riskli və siyasi-hərbi təsirlərə açıqMalakka boğazından kritik asılılığından gedir. Buradan dünya dənizticarətinin təxminən 25 faizi, Çinin idxal etdiyi neftin isə 80faizi keçir.
Bu, Pekini həm ABŞ və QUAD müttəfiqlərinin təzyiqlərinə, həm dəregiondakı siyasi-texnogen risklərə həssas edir.
Risklərin diversifikasiyası: Çinin yeni istiqamətləri
– Quru dəhlizləri: CPEC vasitəsilə Qvadar limanına, Çin–Myanmadəhlizi ilə Kyaukpyu limanına çıxış. Burada artıq əsas magistralboru kəmərləri işləyir: 2013-dən qaz kəməri (ildə 5,2 mlrd m³),2017-dən neft kəməri (ildə 22 mln ton). Bu, Malakkanı qismən yankeçməyə imkan verir.
– Kra kanalı və Landbridge: Taylandda dəfələrlə gündəmə gələn Krakanalı əvəzinə indi daha real görünən “Landbridge” layihəsi irəlisürülüb. Çumpxondan (Siam körfəzi) Ranonqa (Andaman dənizi) qədərquru körpü ideyası dövlət tərəfindən yüz milyardlarla batladəstəklənib. Əgər reallaşsa, Malakka üzərində yükün bir hissəsinigötürəcək.
– Arktik vektor (Şimal dəniz yolu): Çin–Avropa ticarəti üçünnəzərdə tutulan ehtiyat marşrut. Amma buz rejimi, infrastrukturunzəifliyi və Rusiyadan asılılıq səbəbindən bu, ancaq əlavə, köməkçixətt ola bilər.
Hərbi-strateji ölçü: logistikadan güc proyeksiyasına
Donanmanın yeni silahı - “Mirvari boyunbağı”
Çinin “Mirvari boyunbağı” strategiyasının təkcə kommersiyalogistikasından ibarət olmadığını bu gün hamı anlayır. Artıq söhbətuzaqmənzilli güc proyeksiyasından gedir. Çinin dəniz kommunikasiyaxətlərindən artan asılılığı və ABŞ-ın rəhbərlik etdiyikoalisiyalarla rəqabəti fonunda ikili təyinatlı limanlar şəbəkəsiPekinə strateji imkanlar açır.
– Uzaq məsafələrdə fasiləsiz mövcudluq. Uzadılmış bərmələr,təmir dokları, yanacaq anbarları olan limanlara müntəzəm daxil olantəchizat gəmiləri, esmineslər və sualtı qayıqlar Çin donanmasınaBenqal körfəzindən Qırmızı dənizə qədər elastiklik verir.Kambocadakı Ream bazası buna tipik nümunədir - Çin dəstəyi ilətikilən yeni bərmə və quru dok artıq Type 055 esmineslərini qəbuledə bilir.
– Kəşfiyyat və situasiya nəzarəti. Mülki terminallarınkonfiqurasiyası və təhlükəsizlik sistemləri radiotexniki kəşfiyyat(ELINT) üçün gizli imkanlar açır. Beləliklə, formal bazasız “yumşaqmüşahidə qovşaqları” yaradılır. Araşdırmalar göstərir ki, Çin bəziəsas bərmələrə eksklüziv giriş imkanı qazanır və hətta HHMsistemlərini yerləşdirmə potensialı formalaşdırır. Bu isə “kölgəmilitarizasiyası”nın açıq göstəricisidir.
– Dəniz kommunikasiya xətlərinə nəzarət. Ən kritik boğazlarınyaxınlığında (Hörmüz, Bab-əl-Məndəb, Malakkanın girişləri) yerləşənqovşaqlar Pekinə böhran anlarında təzyiq vasitəsi verir - sadəcənümayişkaranə mövcudluqdan tutmuş rəqiblərin hərəkətinə məhdudiyyətqoymağa qədər.
– Baza potensialı. Ream nümunəsi göstərdi ki, mülkiinfrastrukturu qısa müddətdə hərbiləşdirib daimi donanmakontingenti yerləşdirmək mümkündür. Bu isə Çinin dəniz qüvvələrininmobil və operativ fəaliyyətini kəskin artırır.
Çağırışlar və qarşı-strategiyalar
Çinin ekspansiyası, təbii ki, cavabsız qalmır. Rəqiblər artıqalternativ mexanizmlər işə salıblar.
– QUAD və dəniz təlimləri. ABŞ, Hindistan, Yaponiya vəAvstraliya mütəmadi olaraq MALABAR kimi təlimlər keçirir,aviadaşıyıcı qrupların qarşılıqlı fəaliyyəti, sualtı qayıqlaraqarşı müdafiə və Hind okeanında patrul koordinasiyasını sınaqdançıxarırlar. Bu, “şəbəkəvi çəkindirmə”nininstitusionallaşmasıdır.
– AUKUS faktoru. Böyük Britaniya, ABŞ və Avstraliya sualtıkomponenti gücləndirirlər. SSN-AUKUS proqramı və SRF-West bazasındarotasiya olunan atom sualtı qayıqlar regionu zərbə və əks-sualtıqüvvələrlə doydurur, Çin marşrutlarına təzyiqi artırır.
– İqtisadi-infrastruktur alternativləri. G7-nin PGII(Partnership for Global Infrastructure and Investment) təşəbbüsüÇin OPOP-unun əks-hərəkəti kimi ortaya qoyulub. Buradainfrastruktur maliyyələşməsi daha şəffaf şərtlərlə, siyasi riskləridiversifikasiya etməklə təklif olunur.
– IMEC (Hindistan–Yaxın Şərq–Avropa). Bu multimodal dəhlizHindistan limanlarını Körfəz ölkələri və daha sonra Cənubi Avropailə bağlamağı nəzərdə tutur. Pekinə qarşı “qeyri-Çin” logistikaarxitekturası kimi təqdim olunur. Regiondakı siyasi gərginliyəbaxmayaraq, IMEC Pekinin qarşısına qoyulan ən ciddialternativlərdən biridir.
– Kamboca test meydanı. Ream limanının rəsmi açılışı zamanıPnompen “dost donanmalar üçün açıqdır” bəyanatı verdi. Amma realnəzarət Pekinin əlindədir. Bu, ABŞ və tərəfdaşlarına siqnal oldu:Kamboca və qonşularla müdafiə əlaqələrini gücləndirmək vacibdir,əks halda Ream tammiqyaslı Çin hərbi forpostuna çevrilə bilər.
Çoxsəviyyəli qarşı-strategiyalar və “Mirvari boyunbağı”nın əslmahiyyəti
Qlobal çəkindirmə mexanizmi
QUAD, AUKUS, PGII və IMEC kimi formatların hər biri ayrı-ayrılıqdatəsir göstərsə də, birlikdə onlar çoxqatlı bir əks-strategiyasistemi yaradır. Məqsəd aydındır: Pekinin manevr azadlığınıməhdudlaşdırmaq və “Mirvari boyunbağı”nın təsir gücünü minimumaendirmək. ABŞ, Hindistan, Yaponiya və Avstraliya hərbi ittifaqlarıilə, G7 isə iqtisadi alternativlər vasitəsilə Çini sıxışdırır.
Yeni əsrin geostrateji konstruksiyası
“Mirvari boyunbağı”nı yalnız ayrı-ayrı liman layihələrinin toplusukimi görmək sadəlövhlük olar. Bu, XXI əsrin tamformatlı geostratejikonstruktorudur. Burada qlobal ticarət, enerji axınlarına nəzarət,dəniz logistikası və diplomatik təsir birləşdirilərək vahid birmemarlıq formalaşdırılır. Hər bir “mirvari” - liman, baza və yatranzit qovşağı - böyük mozaikanın bir hissəsi kimi işləyir.
Hibrid ekspansiyanın özəlliyi
Strategiyanın ən mühüm cəhəti onun hibrid xarakteridir. Formalolaraq bunlar kommersiya sərmayələri, tərəfdaş ölkələrinnəqliyyat-logistika imkanlarını genişləndirmək üçün yatırımlar kimitəqdim olunur. Amma reallıqda bunlar dual-use infrastructure -ikili təyinatlı obyektlərdir. Yəni, bir neçə həftə ərzində mülkilimanı hərbi bazaya çevirmək mümkündür. Bu yanaşma beynəlxalqmünasibətlərdə iqtisadi və hərbi ölçülər arasındakı ənənəvi sərhədisilir və “gizli güc” ekspansiyasının yeni modelini nümayişetdirir.
Çinin milli təhlükəsizliyinin sütunu
Çinin xarici ticarətinin 90 faizdən çoxu dənizlə həyata keçirilir,enerji idxalının 80 faizi isə Malakka boğazı kimi risklimarşrutlardan asılıdır. Bu səbəbdən “Mirvari boyunbağı” Pekin üçünekzistensial layihədir. O, bir “böhran nöqtəsi” riskini azaldır vəeyni zamanda Çin donanmasının qlobal miqyasda güc proyeksiyası üçüntəməl yaradır.
Gələcəyin balansı
Bu strategiyanın uğuru yalnız Çinin iqtisadi və enerjidayanıqlığını müəyyən etməyəcək. Onun nəticəsi Hind-Sakit okeanregionunda güclərin yenidən bölüşdürülməsi olacaq. Burada ABŞ,Hindistan, Yaponiya, Avstraliya, Avropa İttifaqı və “Qlobal Cənub”ölkələrinin maraqları toqquşur. Məhz “Mirvari boyunbağı” ətrafındaqarşıdakı onilliklərdə yeni dünya balansı formalaşacaq - iqtisadiinfrastruktur, hərbi güc və diplomatik təzyiq vahid qlobal liderlikkompleksinə çevriləcək.
Mənbələr:
· Çin Xalq Respublikasının Müdafiə üzrə Ağ Kitabı 2015 —http://www.gov.cn/english/2015-05/26/content_281475122111986.htm
· Çin Xalq Respublikasının Müdafiə üzrə Ağ Kitabı 2019 — https://www.chinadaily.com.cn/a/201907/24/WS5d375d9ea310d8305640019d.html
· “Bir kəmər — bir yol” təşəbbüsü (rəsmi sayt) — https://eng.yidaiyilu.gov.cn
· “XXI əsrin Dəniz İpək Yolu” konsepsiyası — https://www.beltandroadforum.org
· Çinin Cibutidəki hərbi-dəniz bazası (SIPRI) — https://sipri.org/commentary/topical-backgrounder/2017/chinas-first-foreign-military-base
· Cibuti bazasının imkanları (CSIS) — https://chinapower.csis.org/china-djibouti-military-base
· Hambantota yaxınlığında sualtı qayıqların peyk şəkilləri (Jane’sDefence) — https://www.janes.com
· Beynəlxalq Enerji Agentliyi (IEA, Çinin neft idxalı statistikası)— https://www.iea.org/reports/oil-2023
· “Malakka dilemması” barədə analitika (CSIS) — https://csis.org/analysis/chinas-malacca-dilemma
· Enerji İnformasiya Administrasiyası (EIA, Hörmüz boğazı üzrəməlumatlar) — https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=41073
· Bab-əl-Məndəb boğazı barədə məlumat (Maritime Executive) —https://www.maritime-executive.com
· Qvadar (CPEC, rəsmi səhifə) — http://cpec.gov.pk
· Qvadar — Dünya Bankının investisiya məlumatları — https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/project-detail/P101528
· Hambantota (New York Times, “99 illik icarə”) — https://www.nytimes.com/2017/12/12/world/asia/sri-lanka-china-port.html
· Çittaqonq (Banqladeş Liman İdarəsi) — http://cpa.gov.bd
· Kyaukpyu (Çin–Myanma İqtisadi Dəhlizi) — https://thediplomat.com/2018/01/chinas-strategic-port-in-myanmar
· Ream limanı (Kamboca, ÇXR ilə modernləşdirmə) — https://www.rfa.org/english/news/cambodia/ream-naval-base-09222023150059.html
· Lamu limanı (Keniya) — https://lamuport.go.ke
· Bagamoyo limanı (Tanzaniya) — https://thediplomat.com/2019/02/tanzanias-bagamoyo-port-deal-with-china
· COSCO və Pirey limanı (Financial Times) — https://www.ft.com/content/95a2b62c-60b5-11e9-b285-3acd5d43599e
· COSCO Vado-Liqurə (İtaliya) — https://www.portseurope.com/vado-ligure
· COSCO Hamburqda (Deutsche Welle) — https://www.dw.com/en/china-cosco-hamburg-port-stake/a-63560654
· COSCO Rotterdamda (Port of Rotterdam) — https://www.portofrotterdam.com
· RAND Corporation — https://rand.org
· Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzi (CSIS) — https://csis.org
· Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutu (IISS) — https://www.iiss.org
· Hindistan Müdafiə Araşdırmaları və Analiz İnstitutu (IDSA) —https://idsa.in
· Chatham House (İndo-Sakit okean regionu üzrə tədqiqatlar) —https://chathamhouse.org
· Alfred Mahan, “Dəniz gücünün tarixə təsiri, 1660–1783” (tam mətn)— https://archive.org/details/influenceofseapo00maha
· Britaniya Şərqi Hindistan şirkəti (tarixi kontekst) — https://www.britannica.com/topic/East-India-Company
· MALABAR təlimləri (Hindistan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin rəsmisaytı) — https://www.indiannavy.nic.in/content/exercise-malabar
· AUKUS (Avstraliya hökumətinin rəsmi saytı) — https://www.defence.gov.au/about/our-work/aukus
· Qlobal İnfrastruktur və İnvestisiya Tərəfdaşlığı (PGII, G7) —https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/06/26/fact-sheet-president-biden-and-g7-leaders-launch-the-partnership-for-global-infrastructure-and-investment
· IMEC (Hindistan–Yaxın Şərq–Avropa Dəhlizi, G20 Yeni Dehli 2023) —https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/09/09/partnership-for-global-infrastructure-and-investment-india-middle-east-europe-economic-corridor
