“Avqustun 8-də Vaşinqtonda keçirilən ABŞ-Azərbaycan-Ermənistan sammitində Ermənistan-Azərbaycan və ya qondarma Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə dair üçtərəfli bəyannamənin imzalanması ilə bu iki Qafqaz ölkəsi arasında sülhə doğru yeni bir addım atıldı. Amma maraqlıdır: Ermənistanla Azərbaycan arasında uzun sürən münaqişədən sonra yaxınlaşan sülh, münasibətlərin normallaşmasını və sabitliyini təmin edəcəkmi?”.
Hafta.az-ın yazdığına görə, bu fikirlər uzun illər Latviyanın ölkəmizdəki səfirliyinin keçmiş müvəqqəti işlər vəkili, Şimali Avropa Siyasi Mərkəzinin eksperti Viya Buşanın La.lv-də yayımlanan məqaləsində qeyd olunub.
Bildirilib ki, Ağ Evdə imzalanan sülh bəyannaməsi 2020-ci ildə 44 günlük müharibəni, ardınca 2023-cü ildə Azərbaycanın keçirdiyi hərbi əməliyyatı və sonrakı vəziyyətin təkamülünü yaşayanlar üçün sürpriz olmadı. Eynilə, Ağ Evdə siyasi administrasiyasının dəyişməsindən sonra ABŞ-ın vasitəçi rolunu öz üzərinə götürməsi, Rusiyanın regionda təsirinin zəifləməsini və maraqların fərqli olması səbəbindən bu münaqişənin həlli ilə bağlı Avropada konsensusun olmadığı bir vaxtda, iki Cənubi Qafqaz ölkəsi üçün tamamilə təbii seçimdir. Bu addım həm Ermənistan, həm Azərbaycan, həm də ABŞ üçün diplomatik uğur sayıla bilər.
“Bəs Ermənistan və Azərbaycan bu müqavilədən nə qazanacaq? Əlbəttə ki, regionda iqtisadi inkişafın mühüm əsası olan sülh, diplomatik münasibətlər, sərhədlərin tənzimlənməsi və qarşılıqlı əməkdaşlıq. ABŞ prezidenti Donald Tramp üçün Vaşinqtonda üçtərəfli razılaşma real geosiyasi nailiyyət oldu, lakin onun həyata keçirilməsi bir çox risklər daşıyır. ABŞ-ın sülh prosesinə cəlb edilməsi və onun bu bölgəyə qayıtması regional sabitliyə, o cümlədən İran, Rusiya və Çinin bölgədə maraq və təsirlərinin strateji balanslaşdırılmasına əhəmiyyətli təsir göstərir”, - məqalədə deyilir.
Bu həll Azərbaycanı qane edir
Vaşinqton görüşünün mühüm nəticəsi sülh müqaviləsi bağlamaq öhdəliyi və bir neçə gün sonra Ermənistanla Azərbaycan arasında paraflanmış ikitərəfli sülh müqaviləsinin dərc olunmasıdır. Avqustun 11-də tərəflər sülhün yaranması və diplomatik münasibətlərin qurulması, o cümlədən 1991-ci il Almatı Bəyannaməsi çərçivəsində sərhədlərin qarşılıqlı tanınması, gələcəkdə ərazi iddialarından imtina edilməsi, sərhəd təhlükəsizliyinin üçüncü tərəflərin iştirakı olmadan həyata keçirilməsi və sair şərtləri əks etdirən sazişin mətnini dərc ediblər.
“Vaşinqton sammitinin ikinci mühüm nəticəsi Zəngəzur dəhlizi və ya “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” (TRIPP) üzrə üçtərəfli sazişdir ki, onun həyata keçirilməsi üçün Ermənistanla ABŞ arasında Ermənistanın yurisdiksiyasında fəaliyyət göstərəcək birgə müəssisənin yaradılması nəzərdə tutulur. Beləliklə, Rusiyanın bu layihədən kənarlaşdırılmasıyla Ermənistanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Bu həll Azərbaycanı da qane edir, lakin onun həyata keçirilməsi üçün Türkiyə və Avropa İttifaqının dəstəyi vacibdir” deyən müəllif qeyd edir ki, Vaşinqton görüşü zamanı Azərbaycanın sülh müqaviləsinin imzalanması üçün ilkin şərti - ATƏT-in vasitəçiliyi ilə sülh prosesində iştirak və ya Minsk Qrupunun fəaliyyətinə xitam verilməsi qəbul edilib, lakin Ermənistandakı mürəkkəb daxili siyasi vəziyyətə görə Ermənistan konstitusiyasına dəyişikliklərlə bağlı şərt açıq qalıb.
“Tarixi faktın özü gələcəyə ehtiyatla baxan simvolik və müsbət addımdır. Bu, Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik arxitekturasına, eləcə də təkcə regional deyil, həm də qlobal siyasətin inkişafına təsir göstərə bilər”, - məqalədə qeyd olunur.
Məqalədə deyilir: “ABŞ prezidenti Trampın yaratdığı imkan sülhə ümid verir, lakin münaqişənin tam həllinə hələlik nail olunmayıb. Sülh müqaviləsinin, o cümlədən Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycana qarşı ərazi iddiasını göstərən maddənin çıxarılmasına dair əhəmiyyətli düzəlişin imzalanmasına hələ çox var. Münasibətlərin normallaşdırılması sərhədlərin müəyyən edilməsi, Zəngəzur dəhlizinin həyata keçirilməsi, əhalinin barışdırılması və bir çox digər mühüm aspektləri əhatə edir. Həmçinin sazişin həyata keçirilməsində ABŞ-ın rolunun, o cümlədən ABŞ-ın Zəngəzur dəhlizində iştirakının da öz orijinal formasında qalacağına heç bir təminat yoxdur - prezident Tramp onu vəziyyətə və milli biznes maraqlarına uyğun asanlıqla dəyişdirə bilər. Trampın qərarlarının gözlənilməzliyi Avropa və Cənubi Qafqazdakı təsir sferalarına da təsir edə biləcək Rusiya prezidenti Putinlə Trampın danışıqlarını da yaddan çıxarmamalıyıq”.
“Sülh müqaviləsi Rusiyanın iddialarına təsir edəcək”
Müəllif qeyd edib ki, Ermənistan və Azərbaycan Avropaya və Latviyaya təsəvvür etdiyimizdən qat-qat yaxındır – sülh müqaviləsi Rusiyanın onun sərhədindəki iddialarına təsir edəcək mühüm addımdır. Əvvəlki illərdə Rusiyanın sülh prosesindəki rolunu konstruktiv hesab etmək olmazdı və onun əks hərəkəti, şübhəsiz ki, xüsusilə Ermənistanda - baş nazir Nikol Paşinyana düşmən qüvvələrdən istifadə etməklə planlaşdırılıb. Çünki çoxları uduzduqları müharibənin nəticələri ilə razı deyil. Ekspertlər həmçinin prezident Putinin regionda hərbi qarşıdurma yaratmaq niyyətini də istisna etmirlər ki, amma bunun üçün Rusiyanın hazırda kifayət qədər gücü və resursu yoxdur. Nəzərə alaq ki, tarixən Rusiyanın siyasəti və dövlət kimliyi genişlənməyə, beynəlxalq hüququn tanınmamasına və imperializmə əsaslanır.
Tramp-Putin danışıqları həm Avropa, həm də Cənubi Qafqaz regionu üçün vacibdir və onu qiymətləndirməmək olmaz. Rusiya ABŞ-la əməkdaşlıqda maraqlıdır ki, bu da ona Ukraynada təcavüzünü davam etdirmək, onun ərazi bütövlüyünə təsir göstərmək və Avropanın yenidən bölüşdürülməsinə imkan verəcək. Səhnə arxasında aparılan danışıqların Cənubi Qafqazda nüfuzun yenidən bölüşdürülməsinə də təsir edəcəyini istisna etmək olmaz. Ona görə də regiona, eləcə də hazırda Rusiya ilə münasibətləri müəyyən qədər gərgin olan Azərbaycana baxmaq lazımdır.
“Azərbaycanda Vaşinqtondakı danışıqları tarixi fakt adlandırırlar və haqlı olaraq - sülhü möhkəmləndirmək üçün nə qədər vaxt tələb olunacağından asılı olmayaraq. Azərbaycan ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilən irəliləyişi özünün diplomatik qələbəsi hesab edir. Silah embarqosunun ləğvi ilə bağlı əldə olunan razılaşma və ya Trampın 1992-ci ildə ABŞ Konqresinin strateji malların ticarətinə dair 907 saylı qətnaməsini ləğv etmək vədi xüsusi diqqət çəkir. ABŞ ilə enerji, ticarət, texnologiya və süni intellekt sahələrində ikitərəfli razılaşma müsbət qiymətləndirilir”, - məqalədə yazılır.
İranın gecikmiş reaksiyası
Rusiyanın Azərbaycana qarşı imperialist təkəbbürü və Ermənistanın Moskvadan siyasi müstəvidə uzaqlaşması ABŞ-ın fəal iştirakı üçün ilkin şərtlər formalaşdırıb. Buna həm də Avropanın Qafqazda sülh prosesinə real, qarşılıqlı məqbul və bitərəf dəstək verə bilməməsi şərait yaratdı.
İranın Zəngəzur dəhlizinə dair verilən qərarla bağlı narahatlıqlarını ifadə etməklə yanaşı, bir qədər gecikmiş, lakin sülhü dəstəkləyən reaksiyası və Türkiyənin qəbul etdiyi mövqe Azərbaycanın çoxvektorlu xarici siyasətinin tərkib hissəsi olan uzun və mürəkkəb pərdəarxası danışıqların nəticəsidir. Elədə də, onun dövlətçiliyin, ərazi bütövlüyünün, eləcə də strateji tərəfdaşlığının təmin edilməsində nəticə əldə etmək qabiliyyətini nümayiş etdirir.
Rusiya-Azərbaycan gərginliyi
İndiki şəraitdə Rusiyanın Ermənistanı və Azərbaycanı təbrik etməkdən başqa yolu qalmasa da, hadisələrin indiki gedişatı ilə kifayətlənə bilmir və gələcək sülh prosesinə “tramplin vurmağa” çalışacaq. Sülh prosesində hələ də çoxlu problemlər var - üçüncü şəxslər olmadan sərhəd təhlükəsizliyinə dair razılaşma, Rusiya silahlı qüvvələri hələ də Ermənistan ərazisindədir. “Tramp Yolu” adlanan marşrut üzrə dəmir yolu hərəkətini təmin etmək üçün indiyədək Rusiya Dəmir Yollarının törəmə qurumu olan Ermənistan və ya Cənubi Qafqaz dəmir yolunun statusunun həlli vacibdir.
Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində gərginlik 2024-cü ilin dekabrında Rusiyada AZAL-a məxsus təyyarənin vurulması və 38 nəfərin həlak olmasından sonra güclənib, Rusiya buna görə məsuliyyəti üzərinə götürməkdən və Azərbaycana təzminat ödəməkdən imtina edir. Bu, “pomidor müharibələri” adlanan hadisələrdə və Rusiya regionlarında Azərbaycan diasporuna qarşı repressiyalarda özünü göstərir.
Məqalədə deyilir: “Öz növbəsində, Vaşinqtonda saziş bağlandıqdan sonra Rusiya artıq bir neçə dəfə, o cümlədən avqustun 8-i və 18-də Rusiyaya qarşı müharibədə Ukrayna ordusuna dəstək verən Azərbaycanın SOCAR neft şirkətinin Ukraynadakı obyektlərinə hücumlar həyata keçirib. Odessa vilayətində son hücumda “Şahed” raketləri ilə “SOCAR” neft bazasında 17 anbar və nasos stansiyası məhv edilib. Azərbaycan mediası bildirir ki, Rusiyanın hədəfə aldığı hücumlar davamlı olarsa, Azərbaycan Ukraynaya silah embarqosunu ləğv edə bilər. Qeyd edək ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan Azərbaycan Ukraynaya 40 milyon dollardan artıq humanitar yardım edib. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Ukraynaya Rusiyanın ərazilərini işğal etməsi ilə “razılaşmamağı” tövsiyə edib. Nəticə etibarı ilə Rusiyanın regionda - həm Azərbaycanda, həm də Ermənistanda hibrid əməliyyatları davam edəcək”.
Vaşinqton razılaşmasının regiona təsiri
Cənubi Qafqazda sülh Avropa, o cvümlədən Latviya üçün faydalıdırmı? Ermənistan və Azərbaycanın mühüm rol oynadığı Aİ-nin Şərq Tərəfdaşlığı siyasətini xatırlayaq.
Ermənistan və Azərbaycan Vaşinqtonda əldə olunan razılaşmadan faydalanan tərəflərdir və bu, regionda sülh və Rusiyanın təsirinin azaldılması istiqamətində böyük addımdır.
Azərbaycanın Ermənistan və Naxçıvan vasitəsilə Türkiyə ilə qaçılmaz əlaqəsini təmin edən kommunikasiyaların və 99 il ərzində ABŞ şirkətlərinin öhdəsinə götürməsi təklif olunan Tramp Beynəlxalq Sülh və Rifah Dəhlizinin (TRIPP) açılmasına dair razılaşma təkcə yerli müstəvidə vacib deyil, həm də Putinin Qərblə qarşıdurması nəticəsində Avrasiya İqtisadi İttifaqına qarşı sanksiyalara səbəb ola biləcək Rusiyanın regionda aqressiv təcrid siyasətini azaltmaq üçün Zəngəzur dəhlizi Mərkəzi Asiya üçün də kritik əhəmiyyət kəsb edir. Zəngəzur dəhlizinin region iqtisadiyyatına böyük təsiri gözlənilməsə də, onun açılması tranzit üçün alternativ yollar yaradacaq.
“Artıq Azərbaycandakı vəziyyət kontekstində Rusiya və onun reaksiyası qeyd olunub. Bu, Azərbaycanın yaxın müttəfiqi olan və sülh prosesini yaxından izləyən Türkiyə üçün mühüm qərardır. Zəngəzur dəhlizinin hərbi güc tətbiq etmədən həlli Türkiyənin maraqlarına uyğundur, Ermənistanla münasibətlərin yaxşılaşdırılması. Türkiyə ilə açıq ünsiyyət, təmaslar və ticarət Rusiyanın bölgədəki təsirinin azalmasına gətirib çıxarır. Bununla belə, Türkiyənin də bölgədə əhəmiyyətli nüfuzu var ki, onu qorumaq istəyir” deyilən məqalədə əlavə olunur ki. ABŞ-ın regionda iştirakı və Vaşinqton sammitinin nəticələri, xüsusən də praktikada həyata keçirilərsə, digər ölkələrə - İrana, İsrailə, Suriyaya, Misirə, həmçinin Gürcüstana, Çinə və ola bilsin ki, Cənubi Asiya ölkələrinə də təsir edəcək.
Müəllif qeyd edir: “Sərhədləri Zəngəzur dəhlizinin bilavasitə yaxınlığında yerləşən İran onu Qərbin potensial təcavüz aləti hesab edir. Odur ki, onun reaksiyası qeyri-müəyyəndir, mümkün fəaliyyət modelləri, o cümlədən regionda təsirini itirərək sabitliyi pozan amil rolunu hələ də saxlaya biləcək Rusiya ilə əməkdaşlıqda yararlana bilər. Strateji təcrid İranı yeni qaçaqmalçılıq marşrutları yaratmaq da daxil olmaqla, asimmetrik hərəkətlər etməyə məcbur edə bilər. İran prezidenti Pezeşkian narahatlıqlarını ifadə etmək və vəziyyətdən çıxış yolları axtarmaq üçün Ermənistana səfər edib”.
Müəllif bildirir ki, İsrail də faktiki olaraq Vaşinqtonda əldə olunan razılaşmanın benefisiarına çevrilərək Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik arxitekturasında mövqeyini gücləndirmək imkanı yaradır. Ermənistan və Azərbaycanın yaxınlaşması İsrailin Ermənistanla münasibətlərini yaxşılaşdırmağa imkan verəcək. İsrail enerji baxımından Azərbaycandan asılıdır - neft Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri ilə və Türkiyə limanından daha sonra tankerlərlə İsrail limanlarına nəql olunur. ABŞ-ın silah embarqosunun ləğvi rəqabəti gücləndirəcək və İsrail hərbi sənayesinin silah təchizatına təsir göstərəcək. Vəziyyətin dəyişməsi İsrailin İranla münasibətlərinə də təsir edəcək.
Məqalənin sonunda qeyd olunur ki, Cənubi Qafqazda vəziyyət dinamikdir, regionun inkişafına təsir edən yeni geosiyasi təsir zonaları formalaşır. Bölgədə ən vacib olan isə sülh və sabitlik, o cümlədən əməkdaşlıq və müntəzəm dialoqdur...
