Rəqəmsal texnologiyaların sürətli inkişafı insanların həyatını daha rahat və çevik hala gətirsə də, şəxsi məlumatların təhlükəsizliyi məsələsini gündəmin ön sıralarına çıxarıb. Onlayn alış-verişdən bank əməliyyatlarına, sosial şəbəkələrdən elektron hökumət xidmətlərinə qədər genişlənən rəqəmsal mühitdə hər bir fərdin şəxsi məlumatları böyük risk altındadır. Son illərdə beynəlxalq hesabatlar göstərir ki, kibercinayətlərin miqyası sürətlə genişlənir. “Cybersecurity Ventures”in 2024 proqnozuna görə, qlobal miqyasda məlumat oğurluğundan yaranan iqtisadi zərərin illik həcmi 10,5 trilyon dollara çatacaq. Bu rəqəm problemin miqyasını və onun artıq yalnız fərdi deyil, həm də institusional və milli təhlükəsizlik məsələsi olduğunu göstərir.
Aznews.az şərh edir ki, Azərbaycanda da bu tendensiyanın təsiri açıq şəkildə hiss olunur. Xüsusilə son illərdə onlayn ödəniş sistemlərinin geniş tətbiqi, “ASAN Login” kimi vahid giriş platformalarının, elektron hökumət xidmətlərinin və rəqəmsal bankçılığın inkişafı şəxsi məlumatların daha çox toplanmasına və işlənməsinə səbəb olub. Dövlət Statistika Komitəsinin 2025-ci ilin ilk yarısına dair məlumatına əsasən, ölkədə internet istifadəçilərinin 86 faizi ən azı bir dəfə onlayn ödəniş həyata keçirib. Bu da kiberhücum risklərini artırır. 2024-cü ildə Kibertəhlükəsizlik Mərkəzinin hesabatına görə, Azərbaycanda 4,7 milyon fərdi məlumat sızması cəhdi qeydə alınıb ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 35 faiz artım deməkdir.
Şəxsi məlumatların qorunmasında əsas problemlərdən biri istifadəçilərin məlumat təhlükəsizliyi vərdişlərinin zəif olmasıdır. Sorğular göstərir ki, vətəndaşların əksəriyyəti hələ də asan təxmin edilən şifrələrdən istifadə edir, eyni parolu müxtəlif platformalarda təkrar tətbiq edir və fişinq hücumlarına qarşı yetərincə məlumatlı deyil. Bura əlavə olaraq, mobil tətbiqlər vasitəsilə məlumat paylaşımına olan etinasızlıq da böyük risk yaradır. Bir çox istifadəçi tətbiqlərin tələb etdiyi icazələrin məzmununa diqqət yetirmədən şəxsi məlumatlarına tam girişə razılıq verir ki, bu da məlumatların üçüncü tərəflər tərəfindən sui-istifadəsinə şərait yaradır.
Digər tərəfdən, şəxsi məlumatların qorunması təkcə fərdi məsuliyyətlə məhdudlaşmır. Şirkətlər və dövlət qurumları da bu məsələdə mühüm rol oynayır. Azərbaycanda 2021-ci ildən qüvvədə olan “Fərdi Məlumatların Mühafizəsi Qanunu”na görə, məlumat toplayan qurumlar həmin məlumatların təhlükəsizliyinə tam cavabdehdirlər. Lakin praktiki tətbiqetmədə bir sıra çətinliklər mövcuddur. Xüsusilə kiçik və orta biznes seqmentində məlumat təhlükəsizliyinə ayrılan büdcələrin məhdudluğu, sertifikatlı kibertəhlükəsizlik həllərinin azlığı və kadr çatışmazlığı məlumatların sızması riskini artırır.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, effektiv məlumat mühafizəsi yalnız fərdi və institusional səviyyədə tədbirlərlə məhdudlaşmamalıdır, həm də sistemli yanaşma tələb edir. Məsələn, Avropa İttifaqında tətbiq edilən Ümumi Məlumatların Qorunması Qaydaları (GDPR) fərdi məlumatların toplanması, işlənməsi və saxlanması ilə bağlı çox ciddi standartlar müəyyən edib. Bu model bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda da nümunə kimi öyrənilir. Eyni zamanda, ABŞ-da “California Consumer Privacy Act” (CCPA) fərdi məlumatların sahiblərinə daha geniş hüquqlar tanıyaraq şirkətlərin məsuliyyətini artırıb. Azərbaycanda da beynəlxalq standartlara uyğun texnoloji həllərin tətbiqi və hüquqi mexanizmlərin gücləndirilməsi istiqamətində addımların atılması getdikcə daha vacib hala gəlir.
Problemin digər vacib aspekti şəxsi məlumatların qorunmasında süni intellekt və blokçeyn texnologiyalarının tətbiqidir. Son illərdə blokçeyn əsaslı təhlükəsizlik sistemləri məlumatların dəyişdirilməsini praktiki olaraq mümkünsüz edir, çünki məlumatlar vahid mərkəzdə deyil, zəncirlənmiş strukturda saxlanılır. Bundan əlavə, süni intellekt də təhlükəsizlik sistemlərinin gücləndirilməsində mühüm rol oynayır. Anomaliya aşkarlama, kiberhücumların real vaxtda təhlili və avtomatlaşdırılmış cavab sistemləri gələcəkdə məlumat mühafizəsinin effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.
