Bakı. Trend:
Dünyanın qeyri-müəyyənlik, Qərb iqtisadiyyatlarında durğunluq,qütbləşmiş diplomatiya və davam edən münaqişələr fonunda yaşadığıbir dövrdə Çinin Tyançzin şəhəri qlobal miqyaslı hadisələrinepisentrinə çevrildi. Burada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT)25-ci sammiti keçirilir. Tədbir təşkilatın tarixində əngenişmiqyaslı görüşdür. Gündəlikdə təkcə təhlükəsizlik, ticarət vəinteqrasiya məsələləri deyil, daha dərin və fundamental bir proses- yeni qlobal nizamın arxitekturasının formalaşması dayanır.
70-dən çox ölkənin və 8 beynəlxalq təşkilatın iştirakı, 10 minÇin hərbçisinin qatıldığı parad, Si Cinpin, Rəcəb Tayyib Ərdoğan,Vladimir Putin, Məsud Pezeşkian, Aleksandr Vuçiç və digərliderlərin strateji çıxışları, Kim Çen Inın səfəri və ErmənistanlaPakistan arasında diplomatik yaxınlaşma - bütün bunlar sammitisadəcə bir koordinasiya platformasına çevirmir, onu epoxanındəyişməsinin simvoluna çevirir. Sammitin kuluarlarında səslənənbəzi fikirlər artıq siyasi doktrinaya çevrilmək üzrədir: “Qərbanlamını itirir”, “Asiya təkcə ÜDM üzrə yox, ideyalar sahəsində dəböyüyür”, “ŞƏT - yeni G20-dir”.
2001-ci ildə Çin, Rusiya və Mərkəzi Asiya ölkələri arasındakoordinasiya mexanizmi kimi qurulan bu təşkilat artıq öz ilkinmissiyasını çoxdan aşaraq daha geniş bir platformaya çevrilib. Bugün onun üzvləri sırasına Hindistan, Pakistan, İran, Qazaxıstan,Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və 2023-cü ildən etibarənBelarus daxildir. Namizəd statusunda olan ölkələr arasında isəTürkiyə (fəxri qonaq), Misir, Azərbaycan və ehtimal ki, Ermənistanyer alır. Cənubi Qafqazdan iki dövlətin tamhüquqlu üzv olmasısadəcə zaman məsələsidir. Məlumata görə, Hindistan Azərbaycanınüzvlüyünə etirazlarını geri çəkməyə hazırlaşır, Pakistan isəErmənistanı tanımaq müqabilində ondan Kəşmir məsələsində neytrallıqtələb edir.
Bu dəyişiklik sadəcə diplomatik gediş deyil. Bu, ŞƏT-in ənmürəkkəb regional ziddiyyətləri belə çözmək və transformasiya etməkimkanına malik olduğunu sübut edir. ŞƏT hazırda o formatdır ki,vaxtilə BMT və ATƏT olmaq istəmişdilər: burada ideologiyadan dahaçox coğrafiya ön plandadır, əməkdaşlıq məcburiyyətdən deyil, ortaqmaraqlardan doğur.
Qlobal və regional təhlükəsizlik arxitekturasının yenidənformatlandığı dövrdə Azərbaycanın ŞƏT-2025 sammitində iştirakı,xüsusilə də Prezident İlham Əliyevin Tyançzinə səfəri, sadəcədiplomatik formalıq deyil, konseptual əhəmiyyət daşıyan hadisə idi.Bu səfər bir mesajdır: Bakı artıq müşahidəçi yox, Avrasiyasiyasətinin aktiv iştirakçısıdır və yaxın zamanlarda təşkilatıntamhüquqlu üzvünə çevrilə bilər. O da təsadüfi deyil ki, Azərbaycanbu formatda yalnız iştirakçı kimi yox, Xəzərdən Mərkəzi Asiyayaqədər bir təsir mərkəzi kimi qəbul edilir.
Sammitdə Prezident İlhai Əliyev “Cənubi Qafqaz və Xəzərin səsi”kimi təqdim edildi. Bu, sadəcə gözəl metafora yox, real siyasətintəzahürüdür. Azərbaycan artıq postsovet çərçivəsini aşaraq yenisubregional əməkdaşlıq formatları yaradır. Bu formatlardan biriTAUS-dur - Türkmənistan-Azərbaycan-Özbəkistan üçtərəfliplatforması. Bakı tərəfindən 2022-ci ildə irəli sürülən bu təşəbbüsiqtisadi və nəqliyyat baxımından qarşılıqlı tamamlayıcılığaəsaslanır və Orta Dəhlizi Rusiya-Belarus və Çin-Malakkamarşrutlarına alternativ kimi formalaşdırmağı hədəfləyir.
TAUS platformasına tezliklə Qazaxıstan da qoşula bilər. 2025-ciildə keçirilmiş Aktöbe forumunun nəticələri bunu deməyə əsas verir.Forumda Xəzər üzərindən logistika zəncirlərinin genişləndirilməsimüzakirə olunmuşdu. Layihənin texniki detalları - tariflərinrazılaşdırılması, sərhəd prosedurlarının unifikasiyası və gömrüksistemlərinin rəqəmsallaşdırılması - bilavasitə Bakınınkoordinatorluğu ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatında (TDT) da mərkəzi mövqetutur. Bu iştirak mədəni diplomatiya ilə məhdudlaşmır. 2024–2025-ciillərdə Azərbaycan bir sıra mühüm təşəbbüslərlə çıxış edib:rəqəmsal texnologiyalar üzrə birgə fondun yaradılması, nəqliyyat vəlogistika üzrə koordinasiya şurasının formalaşdırılması, türkölkələrinin vahid daşıma reyestrinin hazırlanması kimi təkliflərirəli sürülüb.
2025-ci ilin iyununda Bakıda TDT nəqliyyat nazirlərinin sammitikeçirilmiş və burada “vahid elektron dəhliz” haqqında razılaşmaimzalanmışdı. Bu təşəbbüs türk ölkələri arasında yükdaşımadainzibati baryerlərin aradan qaldırılmasını hədəfləyir.
TDT-nin 2025-ci ilin iyulunda yaydığı rəsmi hesabatda bildirilirki, 2025-ci ilin ilk rübündə Azərbaycanın türk dövlətləri iləticarət dövriyyəsi 31% artıb. Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların 61%-iAzərbaycanın ərazisindən keçib. Bu isə sistemli yanaşmanınnəticəsidir: Ələt limanında üçüncü yük terminalının tikintisi başaçatıb, Azərbaycan Dəmir Yolları isə Özbəkistan və Qazaxıstanla əldəedilmiş razılaşmalar çərçivəsində 48 yeni lokomotiv və 3000 vaqonalıb.
Azərbaycan və Çin iqtisadi əməkdaşlığı təkcə xammal mübadiləsiilə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi3,4 milyard dolları keçib ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü iləmüqayisədə 18% artım deməkdir. Azərbaycanın Çinə əsas ixracməhsulları neft-kimya məhsulları, pambıq, ferroərintilər vəalüminium istehsalıdır. Əvəzində isə Çin Azərbaycana maşınqayırmaməhsulları, elektron komponentlər və telekommunikasiyaavadanlıqları ixrac edir.
2025-ci ilin avqustunda Şençjendə Azərbaycanın ikinci TicarətPalatası açılıb, Lançjou şəhərində isə “Bir kəmər - bir yol”təşəbbüsünün Ələt limanı ilə uzlaşdırılması çərçivəsindəAzərbaycan-Çin logistika mərkəzinin tikintisi başa çatdırılıb. Bakıbu layihələrdə sadəcə iştirakçı yox, onları öz milli ixracstrategiyasına inteqrasiya edən tərəf kimi çıxış edir.
Çin bankları artıq yerli zəmanətlər əsasında Azərbaycanlayihələrinə kreditlər ayırmağa başlayıb - bu isə Bakının iqtisadisiyasətinə olan inamın göstəricisidir. Məsələn, China DevelopmentBank Gürcüstan və Azərbaycan ərazisindən keçən beynəlxalq yükmarşrutunun Buxarest hissəsinin genişləndirilməsinə 230 milyondollar həcmində maliyyələşmə ayırıb.
Azərbaycan ŞƏT-də müşahidəçi statusu ilə iştirak etsə də, onunreal təsiri formal statusdan daha genişdir. Belə ki, sammitinkuluarlarında Bakıya genişləndirilmiş səlahiyyətlərlə dialoqtərəfdaşı statusunun verilməsi məsələsi gündəmə gəlib. Xüsusilənəqliyyat, enerji və antikrizis sahələrində bu status Azərbaycanabəzi layihələrdə veto hüququ da verə bilər. Bu, təşkilat tarixindəpresedent ola bilər: ilk dəfə əsas üzv olmayan bir dövlət seçilmişsahələrdə həlledici söz sahibi olur.
ŞƏT Katibliyinin nümayəndəsinin sözlərinə görə, Azərbaycan Xəzərregionunda risklərin monitorinqi üçün inteqrə olunmuş platformanınyaradılmasını təklif edib. Bu platforma kibertəhlükələr, logistikapozuntuları və enerji təhlükəsizliyi sahələrini əhatə edəcək. Buyanaşma Özbəkistan, Türkmənistan, hətta İran tərəfindən də müsbətqarşılanır - onlar Azərbaycanda etibarlı və praqmatik tərəfdaşgörürlər.
Beləliklə, Bakı hadisələrin ardınca getməyən, əksinə gündəmiformalaşdıran bir aktora çevrilir. Azərbaycan ŞƏT arxitekturasınasadəcə inteqrasiya olunmur - o, bu arxitekturanı daxildənmodernləşdirir. Və bunu suverenliyin dəyərini bilən, coğrafiyanıgeosiyasətə çevirə bilən bir dövlətin ləyaqəti ilə edir.
Fərq göz qabağındadır. ABŞ Asiyadan gətirilən neft, alüminium vəbatareyalara 50–100% gömrük rüsumu tətbiq etdiyi, Brüssel isəAlmaniya iqtisadiyyatını tənəzzüldən xilas etməyə çalışdığı birvaxtda, Tyançzində yeni dəhlizlər, enerji, investisiya və rəqəmsalplatformalar üzrə sazişlər imzalanır.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, 2025-ci ildə ŞƏTölkələrinin ümumi ÜDM-i alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə 38trilyon dolları keçib. Müqayisə üçün: G7 ölkələrinin göstəricisi 33trilyondur. Çin, Hindistan, Rusiya, İran və Türkiyə - bu beş ölkəYer kürəsinin əhalisinin 45%-dən çoxunu təşkil edir. Və ənönəmlisi: bu ölkələrin iqtisadi artım tempi Avropa İttifaqındanorta hesabla 2,5 dəfə yüksəkdir.
Çinin Cənubi Qafqazda əsas tərəfdaş kimi Azərbaycanı seçməsi nətəsadüfdür, nə də mövsümi geosiyasi zərurət. Bu, qarşılıqlıetimada, praqmatizmə və geoiqtisadi hesablara əsaslanan şüurlustrateji qərardır. Azərbaycan heç bir qlobal gücün peyki deyil,antixətaist blokların üzvü deyil, sanksiya rejimlərində iştiraketmir. Bu, yüksək siyasi sabitlik, dayanıqlı maliyyə sistemi vəfəal regional gündəmə malik bir dövlətdir.
Daha 2015-ci ildə Pekin rəsmi şəkildə Azərbaycanı “Bir kəmər -bir yol” təşəbbüsünü dəstəkləyən ölkələr siyahısına daxil etmişdi.O vaxtdan bəri əməkdaşlıq səviyyəsi davamlı olaraq artaraq 2024-cüildə tarixi rekordlara çatıb.
Azərbaycan ilə Çin arasında ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 38%artaraq 3,1 milyard ABŞ dollarını keçib. Bu ticarət dövriyyəsinintəxminən 80%-i Çin tərəfindən Azərbaycana ixrac edilən maşınqayırmaavadanlıqları, telekommunikasiya texnologiyaları və bərpa olunanenerji üçün komponentlərdən (külək və günəş energetikası) ibarətolub. Eyni zamanda Azərbaycan Çinə neft, alüminium, pambıq vəneft-kimya məhsullarının tədarükünü əhəmiyyətli dərəcədəartırıb.
Çin hazırda Azərbaycanda yaşıl energetika sektoruna ən çoxsərmayə qoyan xarici investora çevrilib. Xüsusilə Ələt Azadİqtisadi Zonası (AFEZ) çərçivəsində China Energy EngineeringCorporation və Çin fondları - Silk Road Fund və EximBank China-nındəstəyi ilə gücü 230 MVt olan günəş elektrik stansiyasınıntikintisinə başlanılıb.
2024-cü ilin oktyabrında Azərbaycan Prezidenti İlham ƏliyevinÇinə etdiyi dövlət səfəri Bakı-Pekin münasibətlərində yeni birmərhələnin başlanğıcı kimi tarixə düşdü. Bu səfər təkcə protokolxarakterli deyil, həm də dərin strateji və iqtisadi məzmunu iləseçildi. Prezident Administrasiyasının yaydığı rəsmi məlumataəsasən, Pekində keçirilən yüksək səviyyəli görüşlər və danışıqlarzamanı Azərbaycan və Çin arasında müxtəlif sahələr üzrə çoxşaxəliəməkdaşlıq gündəliyi formalaşdı.
Danışıqların əsas istiqamətlərindən biri nəqliyyat-logistikainfrastrukturu oldu. Bu çərçivədə China Communications ConstructionCompany (CCCC) ilə aparılan müzakirələr xüsusilə önəmlidir. Məhz buşirkət Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasının -yəni illik 2 milyon TEU konteyner terminalının və müasir logistikamərkəzinin tikintisi üzrə baş podratçı kimi çıxış edir. Layihə,Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşıma marşrutlarındakı rolunuəhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək, Zəngəzur dəhlizi ilə ÇindənAvropaya qədər uzanan nəqliyyat şəbəkəsinin strateji halqasınaçevriləcək.
Energetika sahəsində isə Çinin China Energy şirkəti iləəməkdaşlıq ön plana çıxdı. Bu qurum artıq Azərbaycanın yaşıl enerjisektorunda əsas strateji tərəfdaş statusunu qazanıb. Prezidentİlham Əliyevin səfəri çərçivəsində yaşıl enerji layihələriningenişləndirilməsi, bərpa olunan enerji mənbələri üzrə birgəinvestisiya fondlarının yaradılması və yeni texnologiyalarıntətbiqi barədə razılıqlar əldə olundu. Bu, Azərbaycanın “yaşılkeçid” strategiyasına uyğun olaraq, Çin kapitalı və texnologiyasıilə irəliləməsinə şərait yaradacaq.
Rəqəmsal texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq isə ZTE Corporationilə təmaslar fonunda daha da dərinləşdi. 5G şəbəkələrininqurulması, kiber təhlükəsizlik, süni intellekt və buludtexnologiyalarının tətbiqi üzrə razılaşmalar əldə olundu. ZTE artıqBakıda elmi-tədqiqat (R&D) mərkəzi açaraq texnologiyalarınlokallaşdırılması prosesinə start verib. Bu, təkcə informasiyatexnologiyaları sahəsində deyil, həm də insan kapitalının inkişafıvə milli innovasiya ekosisteminin formalaşması baxımından stratejiaddımdır.
Səfərin iqtisadi nəticələrindən biri də Çin tərəfindən Ələtdəyerləşən Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasınınmaliyyələşdirilməsinə dair öhdəliklərin təsdiqlənməsi oldu. Yenimərhələdə limanın illik yükötürmə qabiliyyəti 17 milyon tona qədərartırılacaq, dəmir yolu, dəniz və avtomobil nəqliyyatının kəsişdiyiƏlət zonasında multimodal logistika mərkəzi yaradılacaq. Bu isəAzərbaycanın regional logistik mərkəz kimi statusunu daha damöhkəmləndirəcək.
Azərbaycan-Çin tərəfdaşlığının əsas istiqamətlərindən biriTransxəzər marşrutunun Çinin qərb vilayəti Sintszyanlauzlaşdırılmasıdır. 2024-cü ildə 8 milyon tondan çox yük Qazaxıstan,Xəzər, Azərbaycan vasitəsilə qərb istiqamətinə daşınıb. Bu yüklərin35%-dən çoxunu Çindən Avropa, Türkiyə və Yaxın Şərqə göndərilənməhsullar təşkil edib.
Pekin Azərbaycanı sadəcə tranzit ölkəsi kimi deyil, geosiyasirisklərdən - Rusiya-Ukrayna müharibəsi və İranın nəqliyyatsistemindəki qeyri-sabitlik kimi - uzaq, sabit tədarük zəncirindəhəlledici halqa kimi görür.
Əgər 2024–2025-ci illərin geosiyasi dəyişikliklərinə diqqətləbaxsaq, Xəzər zonası və Mərkəzi Asiyanı əhatə edən yeni birinteqrasiya formatının doğulduğunu görərik. Bu formata şərti olaraqTAUS adı verilib - Türkmənistan, Azərbaycan, Özbəkistan adlarınınilk hərflərindən ibarət abreviatura.
TAUS-un yaranması sadəcə diplomatik ekzotika deyil. Bu, Qərbdən,Rusiyadan və Çindən asılı olmayan dayanıqlıq mexanizmlərininyaradılmasına olan zərurətin cavabıdır. Oxşar tarixi-kulturolojikodlara və yaxın siyasi-iqtisadi modellərə malik ölkələrinsubregional əməkdaşlıq arxitekturası qurmaq cəhdidir.
TAUS çərçivəsində həyata keçirilən əsas layihələrdən biriTürkmənistanın Xəzərdən keçən sualtı enerji kabeli təşəbbüsünəqoşulmasıdır. 2024-cü ildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanyaşıl enerjinin Orta Asiyadan Cənubi Qafqaza, ordan isə Türkiyə vəAvropaya ötürülməsi üçün 1 QVt gücündə vahid enerji dəhlizininyaradılması barədə saziş imzalayıblar. 2025-ci ilin mayında Aşqabadbu layihədə iştirak etmək niyyətini rəsmi olaraq bəyan edib.
Texniki baxımdan layihə 370 km uzunluğa və 1,8 milyard dollardəyərə malik olacaq. Kabel Aktau ilə Ələt arasında çəkiləcək.Layihənin maliyyələşdirilməsi Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı(EBRD) və Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı (AIIB) tərəfindəntəmin olunur. Texniki tərəfdaşlar isə Almaniyanın Siemens və ÇininPowerChina şirkətləridir.
TAUS təkcə enerji deyil, həm də logistikadır. 2024-cü ildəTürkmənistanla Azərbaycan arasında dəmir yolu yük dövriyyəsi 52%artıb. Bakı, Türkmənbaşı və Qazaxıstanın Aktau limanları tarif vəyükləmə siyasətini sinxronlaşdırmağa başlayıblar. SinqapurunCrimsonLogic və Özbəkistanın UzAutoTrans şirkətlərinin dəstəyi iləyüklərin izlənilməsi üçün vahid elektron platforma yaradılır.
Logistika sistemlərinin inteqrasiyası sayəsində Transxəzərmarşrutu ilə Çindən Türkiyəyə yük daşımalarının müddəti 2022-ciildəki 22 gündən 2025-ci ildə 14 günə qədər azaldılıb.
TAUS mədəni diplomatiya sahəsində də fəallığını artırır. 2024-cüildə “Xəzər turizm halqası” təşəbbüsünün hazırlanmasına startverilib. Bu marşrut Abşeronda yerləşən elit Sea Breeze kurortunu,Türkmənistanın Avaza bölgəsini və Özbəkistanın Nukus bölgəsindəyaradılan sahilyanı turizm mərkəzini birləşdirir.
Şengen vizasının analoqu kimi TAUS vizasının tətbiqi və “Xəzərekspressi” adlı kruiz xəttinin istifadəyə verilməsi planlaşdırılır.Layihə çərçivəsində Çin investisiyaları ilə gəmilər və sahilyanıinfrastruktur inşa ediləcək. Çin şirkəti Fosun Tourism GroupAbşeron sahilində mehmanxana kompleksi tikməyi və TürkmənistanlaÖzbəkistanda turizm infrastrukturu üçün 150 milyon dollara qədərsərmayə yatırmağı planlaşdırır.
TAUS klassik dövlətlərarası əməkdaşlıqdan kənara çıxaraqtexnoloji tərəfdaşlıq formatı təqdim edir. 2025-ci ildə Bakıda,Aşqabadda və Daşkənddə qabaqcıl ekoloji və enerji həllərinintətbiqi üçün regional “yaşıl hablar” yaradılması layihəsinə startverilib.
Bu təşəbbüs BƏƏ-nin Future Fund-u və Çinin Qlobal İnkişafTəşəbbüsü (Global Development Initiative) çərçivəsində dəstəklənir.Bakıdakı hab tullantıların emalı və hidrogen istehsalı üzrəixtisaslaşacaq, Aşqabadda günəş enerjisi üzrə elmi park, Daşkənddəisə “dayanıqlı inkişaf akademiyası” yaradılacaq. Akademiya Masdar(BƏƏ), Huawei (Çin) və Saudi Aramco (Səudiyyə Ərəbistanı) iləəməkdaşlıq edəcək.
Beləliklə, TAUS efemer diplomatik ittifaq deyil, ŞƏT və genişAvrasiya sisteminə inteqrasiya olunan dayanıqlılıq və praqmatizmoxudur. O, gələcəyin öz arxitekturasını formalaşdırır.
ŞƏT sammiti təşkilatın təkcə coğrafi miqyasını deyil, həm dəsiyasi elastikliyini bir daha nümayiş etdirdi. İran, KXDR,Hindistan və Türkiyə kimi bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənənxarici siyasət vektorlarına sahib ölkələrin eyni platformadaəməkdaşlıq etməsi, təşkilatın artıq daxili ziddiyyətlərdənçəkinmədiyini göstərir. Tehran, Pxenyana, Yeni Dehli və Ankara -hər biri öz maraqlarını qoruyaraq ŞƏT çərçivəsində öz yerini vədilini tapıb.
İran yeni prezident Məsud Pezeşkianın rəhbərliyi ilə Farskörfəzi təhlükəsizliyi və enerji siyasətində Çin və Rusiya ilə dahasıx strateji tərəfdaşlığa üstünlük verir. Bu kurs, həm TehranınQərblə gərgin münasibətlərinə cavabdır, həm də İranın Çinvasitəsilə Asiyada yeni iqtisadi açılımlara çıxmaq istəyindənqaynaqlanır.
Hindistan Çinə qarşı strateji skeptisizminə və illərlə davamedən sərhəd mübahisələrinə baxmayaraq, ŞƏT-də fəallığını qoruyur.Narendra Modinin Si Cinpin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanla keçirdiyigörüşlərdən sonra verdiyi bəyanat - Mərkəzi Asiyada “ticarət vəinfrastruktur diplomatiyasının üfüqlərini genişləndirməyə” hazırolduğu barədə sözləri - Yeni Dehlinin bu platformaya səmimiyanaşdığını göstərir. Hindistan həm Rusiya, həm Çin, həm də MərkəziAsiya bazarları üçün açar oyunçu olaraq qalmaq niyyətindədir.
Türkiyə isə öz növbəsində, NATO üzvü olsa da, Asiyastrukturlarına yaxınlaşmaq kursunu açıq şəkildə davam etdirir.Prezident Ərdoğan sammitdəki çıxışında qeyd etdi ki, “Türkiyə Asiyaəsrinin təbii hissəsidir və biz qarşılıqlı hörmət, bərabərlik vəfayda əsasında bütün təşəbbüslərə açığıq.” Bu mesaj, ŞƏT daxilindəAnkara üçün dərinləşən strateji rolun konturlarını cızır. ƏrdoğanınÇin lideri Si Cinpin və Rusiya prezidenti Vladimir Putinləgörüşlərində “türk-Çin sənaye zonası” ideyasını müzakirə etməsi,Türkiyənin iqtisadi inteqrasiyaya və siyasi çoxtərəfliliyəsadiqliyini bir daha təsdiqlədi.
Sammitin informasiya gündəmini silkələyən ən gözlənilməz xəbərisə Pakistanın Ermənistanla diplomatik münasibətlər qurması oldu.İslamabadın bu qərarı təkcə onunla əlamətdar deyil ki, Pakistan buvaxta qədər Ermənistanı hətta dövlət kimi tanımırdı. Əsas məsələondadır ki, bu addım ŞƏT daxilində yaranan yeni kompromis vətransformasiya xəttinin nəticəsidir.
Əvvəla, bu qərar Azərbaycanın razılığı olmadan mümkün olmazdı.Bakı İslamabadın İƏT, D-8 və hərbi əməkdaşlıq çərçivəsində əsasstrateji tərəfdaşı olaraq bu geosiyasi manevrə “yaşıl işıq”yandırdı. Çünki Azərbaycan anlayır ki, ŞƏT daxilindəki diplomatikoyun qaydaları fərqlidir və burada kompromislər, balanslar vəstrateji razılaşmalar daha mürəkkəbdir.
İkincisi, bu addım Ermənistan üçün ŞƏT-ə qapı açır. Pakistanınetirazını geri çəkməsi, Hindistanın da gələcəkdə Azərbaycanla bağlımüəyyən mövqelərdə yumşalması ilə nəticələnə bilər. Əgər budiplomatik domino düzülüşü baş tutarsa, 2026-cı ildə keçiriləcəknövbəti ŞƏT sammitində “ikiqat üzvlük” - həm Azərbaycanın, həm dəErmənistanın eyni vaxtda təşkilata qəbul olunması mümkündür.
Bu isə artıq regional və qlobal anlamda ciddi siqnaldır. Buaddım göstərir ki, ən çətin və dərin köklü münaqişələr beləbeynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində dialoq və əməkdaşlıq məntiqinəkeçə bilər. Qarşıdurma deyil, inteqrasiya. Təsadüfi deyil ki, ŞƏTgetdikcə yalnız təhlükəsizlik platforması yox, həm də diplomatiktransformasiya məkanı funksiyasını yerinə yetirir. Bu, XXI əsrinAsiya mərkəzli yeni dünya nizamının əsas rəmzlərindən biri olmağanamizəddir.
ŞƏT-in əsas fərqi ondadır ki, bu təşkilat Qərbin dağılmasınadeyil, əməkdaşlığın yenidən qurulmasına yönəlib. Bu, digər“alternativ qloballaşma” formatlarından fərqli yanaşmadır. ŞƏT-əüzv heç bir ölkə Avropa İttifaqı, ABŞ və ya beynəlxalqtəşkilatlarla əməkdaşlıqdan imtina etmir. Hətta sanksiya altındakıİran və KXDR belə dünyanı “dağıtmaq” çağırışı etmir.
Məhz buna görə ŞƏT Asiyanın NATO-su deyil. Bu - elastiklik,dialoq və maraqların konfiqurasiyası platformasıdır. Misirin naziriİranla bir masada otura bilir, hindli çinli ilə, türkiyəli özbəkilə birgə işləyə bilir. Bu isə yeni qlobal düşüncə modelidir -zorla diktə edən deyil, seçim təklif edən model.
ŞƏT-in modeli - bu, konfiqurasiya olunmuş geosiyasətdir. Buradagüc mərkəzləri sabit deyil, hərəkətlidir. Burada “soyuq müharibə”yoxdur, lakin soyuq hesab var. Burada diplomatiya silahdanvacibdir. Burada infrastruktur şüardan üstündür. Və bu sisteminmemarlarından biri də Azərbaycandır.
Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan gəlir. Tyançzindəkeçirilən ŞƏT sammiti təkcə regionun deyil, ümumiyyətlə qlobalgeosiyasi mənzərənin dəyişdiyini nümayiş etdirdi. Bu sammitin beşəsas dərsi dünyanın yeni reallığını başa düşmək üçünyetərlidir.
Birincisi, dünya artıq "Qərb və qalan dünya" bölgüsünə sığmır.Qalan dünyanın öz daxili məntiqi formalaşıb və bu məntiq nəVaşinqtondan, nə də Brüsseldən gələn sanksiyalara, təlimatlara, yada rüsumlara əsaslanır. O, getdikcə daha az asılı olur və daha çoxöz maraqları əsasında hərəkət etməyə başlayır. Əslində, bu artıqtamamilə yeni bir dünya modelidir.
İkincisi, Asiya təkcə iqtisadi artım coğrafiyası deyil. O, artıqpraqmatizmin və rasional düşüncənin qlobal ideologiyasına çevrilib.Qərb hələ də ideoloji kodlara, normativ dogmalara və sınaqdançıxmamış doktrinalara güvənir, halbuki Tyançzində qələbə çalan Şərqdogma üzərində deyil, məntiq və fayda üzərində üstünlükqazandı.
Üçüncüsü, Azərbaycan özünün xarici siyasəti ilə bir daha sübutetdi ki, nə Qərbə qapılanmaq, nə də Şərqə tam yönəlmək zəruridir.Bakı nə bir ittifaqı dağıtdı, nə də digərinə qatıldı. O, öz xaricisiyasətini balans üzərində quraraq yeni formatların təşəbbüskarı vəyaradıcısı oldu. Nəticədə Azərbaycan nə Qərbdən uzaqlaşdı, nə dəŞərqə yaxınlaşdı - əksinə, özü Şərqlə Qərbi birləşdirən əsas habaçevrildi.
Dördüncüsü, münaqişələrin həlli mümkündür və bu yalnızprinsipial ritorikadan deyil, institusional çərçivələrdə qarşılıqlıhörmət və etimada əsaslanan əməkdaşlıqdan keçir. Pakistan vəErmənistanın ŞƏT çərçivəsində əldə etdiyi razılaşmalar bu baxımdandönüş nöqtəsidir. Onların arasındakı tarixi və həssasziddiyyətlərin belə yumşaldılması və müəyyən institusionalmexanizmlərə daşınması, digər münaqişələr üçün də nümunə olabilər.
Beşinci və ən vacib dərs isə ondan ibarətdir ki, gələcəyinqlobal təhlükəsizlik və inkişaf sistemi bloklar arasındaqarşıdurmaya deyil, şəbəkə tipli əlaqələrə, dinamik maraqcəbhələrinə və çevik ittifaqlara əsaslanacaq. Və bu yeni dünyadaAzərbaycan artıq obyekt deyil, subyektdir; o, sadəcə bir bufer yox,strateji körpüdür; o, izləyici deyil, qurucudur. Bakı yenigeosiyasi arxitekturanın fəal iştirakçısına çevrilərək həmregionda, həm də daha geniş coğrafiyada söz sahibi olduğunu nümayişetdirir.
Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan başlayır - Azərbaycanisə bu gələcəyin mərkəzindədir.
... Amansız geosiyasi çalxalanmalar fonunda Azərbaycan qaydalarımüəyyənləşdirir, formatlar təklif edir, gələcəyə sərmayə qoyur,hablar açır, Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə, Çini Qara dənizlə, ŞƏT-iTürk Dövlətləri Təşkilatı ilə, İranı Avrasiya ilə birləşdirir. Buartıq diplomatiya deyil, bu, sivilizasiya miqyasındastrategiyadır.
Və Tyançzinin əsas nəticəsi də məhz budur: XXI əsr həqiqətən dəAsiya əsri olacaq. Amma bu Asiyada həm Xəzərin, həm də Azərbaycanınöz yeri olacaq.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanı hazırda “qitənin stratejiinstinkti” adlandırırlar.
