Axar.az saytından verilən məlumata əsasən, ain.az məlumatı açıqlayır.
SSRİ-də Xəzər dənizindən 450 kilometrlik bənd tikmək və başqa sözlə, dənizi ikiyə bölmək və ya bir dənizdən ikisini yaratmaq ideyası olub.
Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi prosesi əbəs yerə “sarkaç” (mayatnik) adlanmır. Su hövzəsi tarixi boyu dəfələrlə dayazlaşıb. Sonuncu belə dövr çox yaxın tarixdə baş verib.
1930-1940-cı illərdə dəniz səviyyəsi iki metr aşağı düşüb. Sonra dayazlaşma bir qədər yavaşlayıb və 1940-cı ildən 1970-ci ilə qədər səviyyə daha bir metr azalıb.
1977-ci ildə bu proses yenidən sürətlənib və su daha yarım metr azalaraq 500 il əvvəlki dayazlıq rekordunu yeniləyib. 1977-ci ilə qədər dəniz üç metrdən çox dayazlaşıb və Quryev yaxınlığındakı sahil xətti demək olar ki, 35 km geri çəkilib. Dənizin şimal hissəsində orta dərinlik cəmi 4-5 m olub və balıq ovu 40% azalıb.
Maraqlıdır ki, dənizi “xilas etmək” üçün ideyalar çar mühəndisləri tərəfindən də irəli sürülüb. 1871-ci ildə Yakov Demçenko Ob və İrtışı Aral dənizinə, sonra isə Xəzər dənizinə doğru çevirmək arzusunda olub. Bununla belə, 1950-ci illərdə o vaxtlar güman edildiyi kimi, Boris Apollovun daha real layihəsinə diqqət edilib. O, Bakıdan Krasnovodska kimi torpaq bənd tikməyi təklif edib. Plana əsasən, tikilinin uzunluğu 450 km, zirvəsi su səviyyəsindən bir qədər yüksək, içərisində su elektrik stansiyası və hətta qatarlar üçün marşrutun olması nəzərdə tutulub.
Eyni zamanda, mühəndislər Selitski və Bellavin daha sərt variant irəli sürüblər - daha şimalda, Tyuleniy adasından Manqışlağa qədər kor bənd tikmək. Lakin 1951-ci ildə Dövlət Plan Komitəsi hər iki variantı həddindən artıq bahalı hesab edib. Şimal çaylarının yönləndirilməsi ideyası gələcək onilliklər ərzində elm adamlarının beynini məşğul etsə də, ölkə iqtisadiyyatı, görünür, belə vəsaitin öhdəsindən gələ bilməyib.
Yeri gəlmişkən, bir az şərqdə Aral dənizinin mənzərəsi, yəqin ki, aydın xəbərdarlıq rolunu oynayıb. Hələ 1960-cı illərdə Amudərya və Sırdəryanın suları kütləvi şəkildə pambıq plantasiyalarına yönəldilib və nəticədə bütün cənubi Aral dənizi yox olub, geridə səhra və yüzlərlə kilometrə duz səpələyən sərt küləklər qalıb. Dənizin şimal hissəsi Kok-Aral bəndi sayəsində qurumayıb və bu gün yavaş-yavaş bərpa olunur.
Xəzər dənizi təbii dövrlər və cəsarətli, bəzən isə tələsik mühəndislik ambisiyaları arasında tarazlıq yaradıb. 1980-ci ildə sovet inşaatçıları buxarlanmanı azaltmaq üçün Qaraboğazgöl yolunu bağlayıblar. Dörd il sonra dənizin səviyyəsi qalxıb, bəndin açılması qaçılmaz olub. Aydın olub ki, Xəzər dənizi, bir qayda olaraq, öz qanunları ilə yaşayır və insan müdaxiləsi həmişə kömək etmir.
1978-ci ildən etibarən Xəzər dənizinin səviyyəsi artmağa başlayıb və bu proses 1995-ci ilə qədər davam edib. Bu dövrdə Xəzərin səviyyəsi təxminən 2.65 metr artaraq Baltik sistemi ilə - 26.40 metr olub. 1995-ci ildən 2010-cu ilə qədər müəyyən stabilləşmə müşahidə olunub.
Bu dövrdə kəskin səviyyə tərəddüdləri qeydə alınmayıb. Lakin 2011-ci ildən başlayaraq yenidən kəskin enmə prosesləri müşahidə edilib ki, bu proses də hazırkı dövrə qədər davam edir.
Xəzər dənizinin Qazaxıstan hissəsi çox dayazdır. 2001-ci ildən bəri şimal-şərq sahil xətti 50 kilometrdən çox geri çəkilərək minlərlə kvadrat kilometrlik keçmiş dəniz dibini quru əraziyə çevirib. Xəzərin səviyyəsi 5 metr aşağı düşərsə, Qazaxıstan hissəsindəki ekoloji əhəmiyyətli ərazilərin 60 faizə qədəri yoxa çıxa bilər. Bununla yanaşı, 10 metrlik dayazlaşma belə ərazilərin 80 faizindən çoxunun itirilməsi, yaşayış yerlərinin və mühafizə sədlərinin pozulması ilə nəticələnəcək.
Digər tərəfdən, Xəzərin səviyyəsinin azalması onun duzluluğunun artmasına gətirib çıxaracaq. Dənizdəki canlıların 10-12 promilli duzluluğa öyrəşdikləri üçün 20 promilli duzluluq onların həyatı üçün ciddi təhlükədir. Eyni zamanda səviyyə endikcə dayazlaşma daha çox gedir, dayaz yerlər yayda daha çox qızır, qışda isə tez donur.
Bütün hallarda dənizin qurumasının qarşısını almaq beş Xəzəryanı ölkənin üzərində ciddi məsuliyyət qoyub. Müzakirələr, bəyanatlar və alimlərin danışıqları mətbuatda səslənsə də, Xəzər geri çəkilir.
Ən son xəbərləri və yenilikləri almaq üçün ain.az saytını izləyin.
