Yekdillik siyasi bəyanat səviyyəsində qalacaq, amma...
Qətərin paytaxtı Dohada İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və Ərəb Liqasının birgə fövqəladə sammiti 25 bənddən ibarət yekun bəyanatın qəbul edilməsi ilə yekunlaşıb. Sənəddə bütün dövlətlər İsraillə diplomatik və iqtisadi münasibətlərə yenidən baxmağa və İsrailin Fələstin xalqına qarşı hərəkətlərini dayandırmaq üçün hüquqi prosedurların başlanması da daxil olmaqla “bütün hüquqi və təsirli tədbirləri” görməyə çağırılır.
Bu addım nə dərəcədə perspektivlidir, ərəb-müsəlman dövlətləri sona qədər yekdillik göstərə biləcəkmi və bunun nəticəsi nə olacaq?
Baki-xeber.com-a görə, bu məsələ çox mürəkkəb və həssasdır, çünki həm siyasi, həm də iqtisadi maraqların toqquşduğu geniş bir meydanı əhatə edir. Məsələni bir neçə aspektdən dəyərləndirmək olar.
Əvvəla, yekdilliyin real imkanlarına nəzər salaq.
İƏT və Ərəb Liqası çərçivəsində qəbul olunan bəyanatlar adətən siyasi mesaj xarakteri daşıyır, lakin üzv dövlətlərin hamısı bu qərarları tam şəkildə həyata keçirmir.
Məsələn, Misir və İordaniya artıq uzun illərdir İsraillə diplomatik münasibətlər saxlayır, Fələstin məsələsində mövqeləri sərt olsa da, İsraillə sülh müqavilələrini pozmaq istəmirlər.
Körfəz ölkələrinin bir hissəsi (BƏƏ, Bəhreyn, Mərakeş) “İbraham Razılaşmaları” çərçivəsində İsraillə açıq münasibətlər qurub. Onların bu razılaşmaları dayandırması ciddi iqtisadi və geosiyasi nəticələr doğura bilər. Bu nəticələr isə həmin ərəb dövlətlərinin maraqlarına uyğun gəlmir.
İsrailə qarşı müxtəlif platformalarda beynəlxalq hüquqi prosedurlar başladıla bilər. İsrailin hərəkətlərinə qarşı beynəlxalq məhkəmələrdə proseslərin başlanması (Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi) mümkündür. Artıq bəzi ərəb və müsəlman ölkələri bu istiqamətdə müraciətlər ediblər. Lakin bu proseslər uzunmüddətli və adətən çətin nəticə verir. Həm də Qərb, xüsusilə ABŞ və Avropa tərəfindən siyasi dəstək olmadanbu prosesin effektiv nəticə verməsi çətin görünür.
Eyni zamanda İsrailə qarşı təzyiq mexanizmlərindən istifadə edilə bilər.
Məsələn, iqtisadi və diplomatik təzyiqlər nəzəri cəhətdən güclüdür. Əgər ərəb-müsəlman ölkələri birlikdə hərəkət etsələr, İsrailin ticarət, enerji və diplomatik əlaqələrinə ciddi təsir göstərə bilərlər. Amma reallıqda dövlətlər fərqli maraqlara sahibdir. Kimisi Qərbin təhlükəsizlik zəmanətlərindən, kimisi ABŞ və Avropa ilə iqtisadi münasibətlərdən, kimisi isə enerji və texnologiya əməkdaşlığından asılıdır. Sözügedən asılılıqlar ərəb-müsəlman ölkələrinin bu istiqamətdə yetərli manevr etmək imkanlarını məhdudlaşdırır.
Yəni yekun bəyanat siyasi baxımdan Fələstin məsələsinə diqqəti artıracaq və beynəlxalq gündəmdə mövqeyi gücləndirəcək. Lakin praktiki müstəvidə bütün ölkələrin yekdilliklə İsraillə əlaqələrinə son qoyması real görünmür. Daha çox simvolik jestlər, bəzi ölkələrin diplomatik səviyyəni aşağı salması və hüquqi iddiaların artması gözlənilir.
Ən güclü nəticə verə biləcək addım, yəni kollektiv embarqo və ya münasibətlərin tam kəsilməsi yalnız regional böhran çox kəskinləşərsə mümkündür.
Bu bəyanat strateji təzyiq vasitəsidir, amma ərəb-müsəlman ölkələrinin real addımlarının miqyası fərqli olacaq. Birlik tam şəkildə qorunmasa da, diplomatik səviyyədə İsrailə qarşı təzyiqin artacağı, beynəlxalq hüquqi müstəvidə isə yeni proseslərin başlanacağı gözlənilir.
Yekun bəyanata münasibətdə kimin hansı mövqedə dura biləcəyini regionlar üzrə təhlil etsək, maraqlı siyasi mənzərə üzə çıxır.
Məsələn, Körfəz ölkələrinə(BƏƏ, Bəhreyn, Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, Küveyt, Oman) nəzər salaq.
BƏƏ və Bəhreyn İsraillə “İbrahim Razılaşmaları” əsasında açıq diplomatik və iqtisadi əlaqələr qurublar. Onların bu əlaqələri tam kəsməsi az ehtimal olunur, amma ictimai təzyiq səbəbindən bəzi layihələri dondura, diplomatik səviyyəni azalda bilərlər.
Səudiyyə Ərəbistanı İsraillə rəsmi diplomatik münasibətlər qurmayıb, amma ABŞ vasitəsilə yaxınlaşma prosesi gedirdi. Bu sammitin qərarı Ər-Riyad üçün fürsət ola bilər ki, İsraillə açıq əlaqələri ləngitsin və Fələstin məsələsində lider mövqeyini gücləndirsin.
Qətər onsuz da İsrailə qarşı sərt mövqedədir, HƏMAS və Qəzza ilə humanitar əməkdaşlığı ilə fərqlənir. O, sammitin ən aktiv dəstəkçilərindən biridir.
Küveyt və Oman isə ənənəvi olaraq Fələstin məsələsində həssasdırlar və İsraillə münasibətləri məhdud saxlayırlar. Onlar bu bəyanatı praktiki addımlarla dəstəkləməyə daha çox meyllidirlər.
Şimali Afrikaya (Misir, Mərakeş, Əlcəzair, Tunis, Liviya, Mavritaniya) diqqət edək.
Misir İsraillə 1979-ci ildə bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən münasibətləri davam etdirir. Qəzzaya sərhəd çıxışı olduğundan, vasitəçi rolunu qorumağa çalışır. Misir İsraillə münasibətləri tam kəsməz, amma bəyanatı balanslı şəkildə dəstəkləyər.
Mərakeş "İbrahim Razılaşmaları"nın tərəfidir, İsraillə əməkdaşlığı güclüdür. Münasibətləri tam dayandırmaq istəməz, lakin daxili ictimai rəyin təzyiqi səbəbindən müəyyən dərəcədə zəiflədə bilər.
Əlcəzair İsrailə qarşı ən sərt mövqedə duran ölkələrdəndir, bəyanatı tam dəstəkləyəcək və praktiki addımlar ata bilər.
Tunis və Liviyaya gəldikdə isə, siyasi böhran və daxili qarışıqlıq səbəbindən Fələstin mövzusunda radikal bəyanatlar verə bilərlər, amma sabit siyasət yürütmək imkanları məhduddur.
Türkiyə və İranın mövqeyi necə ola bilər?
Türkiyə İsraillə münasibətləri son illərdə normallaşdırmağa çalışsa da, Qəzza böhranı fonunda yenidən sərtləşmə mümkündür. Diplomatik nümayəndəlik səviyyəsini azaltmaq, ticarətdə bəzi məhdudiyyətlər qoymaq potensial addımlardandır.
İran onsuz da İsraili tanımır, ən sərt mövqeyə sahibdir. Bu bəyanatı fürsət kimi istifadə edərək öz mövqeyini gücləndirəcək və ərəb ölkələrini daha radikal addımlara təhrik etməyə çalışacaq.
Mərkəzi və Cənubi Asiya (Pakistan, Banqladeş, İndoneziya, Malayziya və s.) dövlətləri necə reaksiya verə bilər?
Pakistan İsraili tanımır, sərt mövqeyini davam etdirəcək. İctimai rəydə də güclü dəstək var.
İndoneziya və Malayziya böyük müsəlman ölkələri olaraq hər zaman Fələstinin yanındadırlar. Diplomatik və iqtisadi addımlar atmaqda daha sərbəstdirlər, çünki İsraillə rəsmi əlaqələri yoxdur.
Banqladeş İsraili tanımır və mövqeyi dəyişməz qalacaq.
Yekun nəticə olaraq qeyd edək ki, ən sərt addımlar İran, Əlcəzair, Qətər, Pakistan, İndoneziya və Malayziyadan gələcək.
Misir, Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı balanslı, amma təmkinli yanaşma nümayiş etdirəcək.
BƏƏ, Bəhreyn və Mərakeş iqtisadi və siyasi maraqlar səbəbindən əlaqələri kəsməyə meylli olmayacaqlar.
Beləliklə, yekdillik siyasi bəyanat səviyyəsində qalacaq, amma praktiki addımlar yalnız bir qrup ölkə tərəfindən atılacaq.
Akif NƏSİRLİ
