Əsrin sürətli ritmi, informasiya bolluğu, sosial təzyiqlər və şəxsi həyatdakı qeyri-müəyyənliklər bir çox insanın psixoloji gərginlik yaşamasına səbəb olur. Bu gərginlik bəzən adi stresin fövqünə keçərək, insanın gündəlik həyatına, münasibətlərinə və fəaliyyət qabiliyyətinə ciddi şəkildə təsir edən bir pozuntuya-həyəcan və təşviş (anksiyete) pozuntusuna çevrilə bilir.
Klinik psixoloq Gülnarə İmanova İki sahil.Tv-yə müsahibəsində həyəcan, təşviş pozuntularını yaradan səbəblərə aydınlıq gətirdi.
-Gülnarə xanım, təşviş və qorxu ilə müşayiət olunan nevrozların fərqli növləri var. Bunlardan hansına tez-tez rast gəlinir?
- Deyərdim ki, ən çox rast gəlinən təşviş pozuntusudur (anksiyete). Bu vəziyyət insanın müxtəlif və bəzən əsassız səbəblərlə daimi narahatlıq, qorxu və gərginlik içində yaşaması ilə xarakterizə olunur. Ümumi təşviş pozuntusu gündəlik həyatın istənilən aspektinə təsir göstərə bilər- ailə, iş, sağlamlıq, maliyyə və s. Bu pozuntuya tez-tez rast gəlinməsinin əsas səbəbi müasir həyatın artan psixoloji yükləri, informasiya axını, sosial təzyiqlər və qeyri-müəyyən gələcək qorxusudur. Xüsusilə şəhər mühitində yaşayan və stressə məruz qalan insanlarda bu pozuntu daha geniş yayılıb.
- Anksiyete pozuntuları hansı yaş dövründə daha çox müşahidə olunur?
- Həyəcan və təşviş (anksiyete) pozuntuları ən çox yeniyetməlik və gənclik dövrlərində üzə çıxır. Bu dövrlərdə insan həm psixoloji, həm də fiziki baxımdan sürətli dəyişikliklərə məruz qalır. Sosial təzyiqlər, şəxsiyyətin formalaşması və gələcəyə dair qeyri-müəyyənliklər bu yaş qrupunda anksiyetenin artmasına səbəb olur. Yeniyetmələr və gənclərlə yanaşı, yaşlı insanlarda da anksiyeteyə rast gəlinir. Lakin burada səbəblər bir qədər fərqlidir. Sağlamlıq problemləri, yaxınlarını itirmə, tək qalma qorxusu və sosial çevrənin daralması bu dövrdə anksiyetenin artmasına gətirib çıxara bilər. Ümumilikdə, anksiyetenin üzə çıxma yaşı fərqli olsa da, onun intensivliyi və müalicəyə yanaşma tərzi yaş dövrünə uyğun dəyişir. Gənc yaşlarda müalicə və psixoloji müdaxilə daha effektli olur, çünki şəxsiyyət hələ formalaşma mərhələsindədir. Yaş artdıqca bu pozuntuların kökləri daha da dərinləşə bilər və bu da müalicə prosesini uzadar.
- Anksiyetenin erkən yaşda başlaması onun sonrakı illərdə müalicəsini çətinləşdirə bilərmi?
- Bəli, anksiyetenin erkən yaşda başlaması onun sonrakı illərdə müalicəsini çətinləşdirə bilər. Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə formalaşan təşviş pozuntuları vaxtında müdaxilə olunmadıqda, bu hisslər şəxsin düşüncə tərzinə, davranışına və emosional inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Uzun müddət davam edən və müalicə olunmayan anksiyete pozuntuları depressiya, sosial izolyasiya, akademik və peşəkar uğursuzluqlar, hətta substance (narkotik və alkoqol) asılılığı kimi əlavə psixoloji problemlərə səbəb ola bilər. Erkən diaqnoz və psixoloji dəstək isə anksiyetenin təsirlərini azaltmaqla yanaşı, insanın sağlam və balanslı şəkildə inkişafına şərait yaradır. Bu səbəbdən erkən müdaxilə və müntəzəm psixoloji müşahidə çox vacibdir.
- Yeniyetmələrin anksiyetesini gizləməsi hansı daha ciddi psixoloji problemlərə yol aça bilər?
- Yeniyetmələrin anksiyetesini gizləməsi və problemlərini daxildə saxlamaq çox vaxt daha ciddi psixoloji çətinliklərə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət depressiya, sosial təcrid, özünə inamsızlıq, aşağı özünü dəyərləndirmə və hətta intihar düşüncələri kimi ağır problemlərə yol aça bilər. Hisslərini ifadə etməyən yeniyetmələr stress və narahatlığı ilə təkbaşına mübarizə aparmağa çalışır, bu da onların emosional vəziyyətini daha da pisləşdirir. Belə gizlətmə davranışları eyni zamanda davranış pozuntuları, təhsil problemləri və ailə, dostlarla əlaqələrin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də yeniyetmələrin psixoloji dəstək alması və duyğularını açıq şəkildə paylaşması vacibdir.
- Kiçikyaşlı uşaqlarda anksiyetenin əsas əlamətləri hansılardır və bu davranışları adi uşaq qorxularından necə fərqləndirmək olar?
- Kiçikyaşlı uşaqlarda anksiyete pozuntusu bəzən adi uşaq qorxularından seçilməsi çətin olan əlamətlərlə müşayiət oluna bilər. Lakin bu vəziyyət özünəməxsus fiziki və psixoloji əlamətlərlə fərqlənir. Belə uşaqlarda əsasən davamlı narahatlıq və izaholunmaz qorxu müşahidə olunur. Onlar tez-tez valideynlərindən ayrılmaq istəmirlər, yeni mühitlərə daxil olmaqda çətinlik çəkirlər və sosial vəziyyətlərdə utancaqlıq, çəkingənlik nümayiş etdirirlər.
Eyni zamanda, uşaqlarda tez-tez baş və qarın ağrısı kimi psixosomatik şikayətlər, yuxu pozuntuları, kabuslar, iştahsızlıq və davranış problemləri -inadkarlıq, ağlama, əsəbilik də ortaya çıxa bilər. Bu hallar təkcə keçici uşaq qorxuları deyil, gündəlik fəaliyyətə, sosial münasibətlərə və məktəb həyatına ciddi təsir göstərirsə, artıq anksiyete pozuntusundan şübhələnmək olar. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, tipik uşaq qorxuları inkişaf mərhələsinin bir hissəsi olub zamanla azalır, anksiyete isə davamlı və dərinləşən bir problem olaraq qalır. Bu baxımdan, valideynlərin uşaqların davranışlarını müşahidə etməsi vacibdir. Erkən diaqnoz və müdaxilə uşağın emosional inkişafına müsbət təsir göstərir və gələcəkdə daha ciddi psixoloji problemlərin qarşısını alır.
-Ekran qarşısında uzun zaman keçirmək (TV, telefon) uşaqlarda anksiyeteni artırırmı?
-Televizor, planşet, telefon və digər rəqəmsal cihazlarla uzun müddət vaxt keçirmək xüsusilə də uşaqlarda anksiyete səviyyəsini artıran amillərdən biri hesab olunur. Bu, təkcə fiziki deyil, həm də psixoloji sağlamlığa mənfi təsir göstərir. Əvvəla, ekran qarşısında keçən uzun saatlar uşaqların sosial qarşılıqlı əlaqələrini azaldır. Uşaqlar yaşıdları ilə ünsiyyətdən uzaqlaşdıqca tək qalmağa öyrəşir və bu da sosial anksiyetenin yaranmasına zəmin yaradır. Digər tərəfdən, ekran istifadəsi, xüsusilə axşam saatlarında yuxu rejimini pozur. Yuxu çatışmazlığı isə uşaqlarda əsəbilik, diqqət pozuntusu və emosional gərginliklə nəticələnir. Bu, anksiyeteni daha da gücləndirə bilər.
Bundan əlavə, uşaqların yaşına uyğun olmayan və narahatedici məlumatlara məruz qalması (şiddət, qorxu dolu görüntülər və ya mənfi xəbərlər) onların daxili təhlükə hissini artırır, qorxu və təşvişlə müşayiət olunan davranışların yaranmasına səbəb olur. Eyni zamanda, fiziki aktivliyin azalması və real dünyadan uzaq qalmaq uşaqlarda stresə qarşı müqaviməti zəiflədir. Hərəkətsizlik psixi sağlamlığa təsir edən əsas risk faktorlarından biridir. Bütün bu səbəblərə görə valideynlər uşaqların ekran qarşısında keçirdiyi vaxtı məhdudlaşdırmalı, onların real sosial mühitdə aktiv iştirakını təmin etməli və yaşlarına uyğun, nəzarətli rəqəmsal mühit yaratmalıdırlar. Bu, həm də uşaqlarda təşviş pozuntularının qarşısının alınmasında önəmli rol oynayır.
-Yaşlılarda anksiyete tez-tez depressiya ilə qarışdırılır. Bu xəstəliklər arasındakı fərqləri necə müəyyənləşdirmək olar?
-Yaşlı insanlarda anksiyete və depressiya tez-tez bir-birinə bənzər əlamətlərlə ortaya çıxdığı üçün, bu iki psixi vəziyyətin fərqləndirilməsi bəzən çətin olur. Lakin hər iki pozuntu fərqli mənşəyə, simptomlara və müalicə üsullarına malikdir və doğru diaqnozun qoyulması müalicə baxımından çox önəmlidir. Anksiyete pozuntusu daha çox narahatlıq, təşviş, səbəbsiz qorxu hissləri ilə müşayiət olunur. Yaşlı insanlarda bu, tez-tez ürək döyüntüsü, tərləmə, nəfəs darlığı, sinə ağrısı və ya həddindən artıq gərginlik kimi fiziki əlamətlərlə də özünü göstərə bilər. Əsas diqqət anksiyete zamanı gələcəyə yönəlmiş narahat düşüncələrin olmasıdır - “ya belə olsa?”, “nə olacaq?” kimi suallar və düşüncələr insanın gündəlik fəaliyyətinə mane olur. Depressiya isə daha çox ümidsizlik, maraq və həvəsin itməsi, yuxusuzluq və ya yuxunun artması, iştahın pozulması, sosial təcrid və enerjisizliklə xarakterizə olunur. Depressiv yaşlı insanlar keçmişə yönəlmiş peşmançılıq və günahkarlıq hisslərini tez-tez ifadə edirlər.
Qeyd edim ki, anksiyete zamanı əsasən insan hərəkətli, gərgin və daim narahat görünür. Depressiyada isə daha çox süstlük, təşəbbüskarlığın olmaması və daxili boşluq hissi müşahidə olunur.
-Genetik faktorlar ilə anksiyete arasında əlaqə varmı?
-Bəli, genetik faktorlarla anksiyete pozuntuları arasında əlaqə mövcuddur. Tədqiqatlar göstərir ki, anksiyete pozuntuları ailəvi meylilə müşahidə oluna bilər və müəyyən genetik faktorlar bu vəziyyətin yaranma riskini artıra bilər. Əgər birinci dərəcəli qohumlarda anksiyete pozuntusu müşahidə olunubsa, həmin şəxsdə də bu pozuntunun inkişaf etmə ehtimalı yüksək olur. Lakin bu, genetik mirasla yanaşı, ailədaxili mühit, uşaqlıqda yaşanan emosional travmalar və valideyn davranışları ilə də sıx bağlıdır. Yəni genetik meyil, anksiyeteyə zəmin yarada bilər, lakin onun yaranmasında tək səbəb deyil. Ətraf mühit, psixososial faktorlar, şəxsin həyati təcrübələri və stresə reaksiyası da bu pozuntunun inkişafında mühüm rol oynayır.
Bu baxımdan, genetik meyilli şəxslər üçün erkən diaqnoz, psixoloji dəstək və sağlam mühitin yaradılması anksiyeteyə qarşı effektiv profilaktik tədbirlərdən hesab olunur.
-Anksiyete pozuntuları müalicə edilməsə hansı psixoloji və fiziki fəsadlar yarana bilər?
-Anksiyete pozuntuları vaxtında diaqnoz qoyulub müalicə edilmədikdə, həm psixoloji, həm də fiziki sahədə ciddi fəsadlara yol aça bilər. Psixoloji baxımdan bu vəziyyət insanın gündəlik həyat keyfiyyətini aşağı salır, emosional sabitliyini pozur və sosial funksionallığını zəiflədir. Uzunmüddətli anksiyete fonunda depressiya, panik ataklar, sosial fobiya və yuxu pozuntuları kimi problemlər inkişaf edə bilər. İnsan özünə qapanır, cəmiyyətdən uzaqlaşır, özünə və gələcəyə olan inamını itirir. Fiziki baxımdan isə anksiyete davamlı stresə səbəb olduğu üçün ürək-damar sistemində pozuqluqlar, yüksək təzyiq, tez-tez baş ağrıları, əzələ gərginliyi və həzm sistemi problemləri yarana bilər. Eyni zamanda, xroniki narahatlıq immun sistemini zəiflədir, bu da bədənin müxtəlif xəstəliklərə qarşı müqavimətini azaldır. Beləliklə, anksiyete pozuntuları yalnız psixoloji deyil, ümumi sağlamlıq üçün də risk amilidir və bu səbəbdən mütləq şəkildə vaxtında müdaxilə və müalicə tələb edir.
-Həyəcan pozuntularının qarşısının alınmasında cəmiyyətin, məktəbin və ailənin rolu nə qədər əhəmiyyətlidir?
-Anksiyete pozuntularının qarşısının alınmasında cəmiyyətin, məktəbin və ailənin rolu son dərəcə vacibdir, çünki bu üç əsas sosial mühit insanın formalaşdığı və psixoloji sağlamlığının qorunduğu əsas dayaqlardır. Ailə uşağın ilk sosial mühiti kimi onun emosional dünyasının formalaşmasında həlledici rol oynayır. Valideynlərin sevgi dolu, anlayışlı və dəstəkləyici münasibəti uşağın güvən hissini möhkəmləndirir. Ailədəki gərginlik, davamlı tənqid və ya diqqətsizlik isə anksiyete riskini artırır. Valideynlərin psixoloji maariflənməsi və uşağın duyğularına qarşı empatik yanaşması qoruyucu faktor kimi çıxış edir. Məktəb isə uşağın sosiallaşdığı, bacarıqlarını inkişaf etdirdiyi və özünü tanımağa başladığı mühüm məkandır. Müəllimlərin diqqətlcil dəstək göstərməsi, zorakılığın və təzyiqlərin qarşısının alınması, məktəbdə psixoloji xidmətin mövcudluğu uşaqlarda həyəcan pozuntularının qarşısını almağa kömək edir. Eyni zamanda, məktəb proqramlarında emosional tərbiyə və psixoloji dayanıqlılıq mövzularının yer alması böyük əhəmiyyət daşıyır.
Cəmiyyətin isə ümumi mədəni və sosial mühiti, media vasitəsilə yayılan mesajlar, stres və təzyiqlərlə dolu gündəlik həyat tərzi insanların psixoloji vəziyyətinə ciddi təsir göstərir. Sağlam ictimai münasibətlər, psixoloji sağlamlıqla bağlı maarifləndirmə kampaniyaları, yardım və dəstək xidmətlərinin əlçatanlığı cəmiyyətdə anksiyetenin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Nəticə etibarilə, ailə, məktəb və cəmiyyətin birgə və məqsədyönlü fəaliyyəti psixoloji pozuntuların qarşısını almaqda ən güclü müdafiə mexanizmi hesab olunur.
Şəmsiyyə Əliqızı, “İki sahil”
