Bakı, 18 sentyabr, Anara Axundova, AZƏRTAC
2025-ci il sentyabrın 18-də dahi bəstəkar, Azərbaycanın müasir professional musiqi sənətinin banisi, dirijor, musiqişünas, publisist, dramaturq, pedaqoq, ictimai xadim, SSRİ Xalq artisti Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 140 illiyi tamam olur.
Musiqişünas, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Zümrüd Dadaşzadə Üzeyir Hacıbəyli şəxsiyyəti ilə bağlı özünün ailə xatirələrini AZƏRTAC-ın müxbiri ilə bölüşüb.
Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 140 illiyi sadəcə olaraq böyük sənətkarın yubileyi deyil, Azərbaycan və dünya mədəniyyətinin bayramıdır. Qarşımızda çoxtərəfli yaradıcı bir şəxsiyyət görürük: milli və universal dəyərləri birləşdirməyi bacaran bəstəkar, mütəfəkkir və pedaqoq. Onun musiqisi xalqın ruhunun canlı ifadəsinə çevrilib və qlobal miqyasda səslənib.
Ailəmiz Üzeyir Hacıbəyliyə həmişə ehtiram və dərin məhəbbətlə yanaşıb. Babam Məmməd Arif Dadaşzadə Üzeyir bəyi şəxsən tanıyırdı. 1938-ci ilin aprel günlərində Moskvada keçirilən Azərbaycan İncəsənəti Ongünlüyündə onun “Koroğlu” dastanından bəhs edən məqaləsi Bakı və Moskvada bir çox qəzetdə dərc olunmuş və “Koroğlu” tamaşasının Moskva səhnəsində nümayişinə həsr olunmuş xüsusi bukletə daxil edilmişdi.
Sonradan, 1945-ci ildə Məmməd Arif “Həqiqi xalq sənətkarı” məqaləsini qələmə alır. O, bu yazıda kəşf etdiyi musiqi ifadə vasitələri ilə əsərlərinin məna və əhəmiyyətini gücləndirməyi bacaran dramaturqun daha da böyük ekspressiyaya nail olmasını xüsusi vurğulayırdı.
Bu hörmət və ehtiramlı münasibət xəttini atam, ədəbiyyatşünas alim Araz Dadaşzadə davam etdirib. “Koroğlu” onun üçün xüsusi mətn idi - operanı əzbər bilirdi. Eyni sevgi ilə sevimli sənətkarı haqqında müxtəlif məqalələri qoruyub saxlayırdı. Onun topladığı qovluqlar sadəcə bir arxiv deyil: actis testantibus—sənədlərin şahidliyidir. Bu qəzet parçalarında sanki dövrün özü canlanır, onlar musiqi haqqında dərin məzmunlu məqalələri, görkəmli mədəniyyət xadimlərinin fikirlərini, ölkənin və dünyanın siyasi-mənəvi ab-havası haqqında düşüncələri ehtiva edir. Bu səhifələrdə incəsənətin taleyi zaman meyarı kontekstində əks olunub.
Toplanmış materiallar arasında 1975-ci ildə Azərbaycanın rəhbəri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Üzeyir Hacıbəylinin ev-muzeyinin açılışına həsr olunmuş məqalələr xüsusi yer tutur. Bu hadisə xalqın öz dahi oğlu ilə bağlı dərin ehtiramı və minnətdarlıq xatirəsi ilə əlamətdar olan ümummilli miqyaslı mərhələyə çevrildi.
“Bakinski raboçiy”, “Vışka”, “Kommunist”, “Pravda”, “Ədəbiyyat”, “Sovetskaya kultura”, “Bakı”, “Molodyoj Azerbaydjana” və başqa qəzetlərdə dərc olunmuş sənət adamlarının çoxsaylı fikri böyük maraqla oxunur. Orta Asiya, Cənubi Qafqaz və Baltikyanı ölkələrin bəstəkarları Üzeyir bəyin yaradıcılığının əhəmiyyəti haqqında fikirlərini bölüşüblər. Andrey Balançivadze onun əsərini “bütün Zaqafqaziyanın musiqi ruhu” adlandırıb. Estoniyalı bəstəkar Eyqen Kapp özünün “Azadlıq nəğməkarı” operasını bəstələyən zaman “Koroğlu”nu təkrar-təkrar dinlədiyini etiraf edib. Türkmənistanlı Vəli Muxatov Hacıbəylinin sənətini illər keçdikcə rəngləri daha da canlı olan əllə toxunmuş xalçaya bənzədirdi. Özbək, türkmən, tacik, qazax bəstəkarları vurğulayırdılar ki, onların milli teatrının təşəkkülünün əsası məhz Üzeyir bəyin əsərləridir. Şərif Ramazanovun sözlərinə görə, dahi azərbaycanlı Hacıbəyli ilk özbək rəqs süitası “Tanovar”ın da müəllifi olub. Bu məqalələrə heyranlıq və minnətdarlıq sirayət edir. Türkiyəli yazıçı Yavuz Bülent Bakiler Üzeyir bəyi təkcə Azərbaycanın deyil, Türkiyənin də fəxri adlandırıb.
Bəstəkarın çoxşaxəli şəxsiyyəti şairlərin, yazıçıların, aktyorların, rejissorların, rəssamların, filosofların yazdığı məqalələrlə təsdiqlənir. Şəmsi Bədəlbəyli “Arşın mal alan”ı səhnələşdirdiyini xatırlayır, tamaşaya yeni mizan-səhnələr əlavə edir. Öz mətninə vasvasılıqla yanaşan Üzeyir bəy “Şəmsi Bədəlbəylinin azadlıqlarını qəbul edirəm” deyərək gənc rejissora dəstək oldu. Leyla Bədirbəylinin sözləri isə xüsusilə ağrılıdır: rejissor R.Təhmasiblə fikir ayrılığı zamanı məhz Üzeyir əmi ilə söhbəti – onun bir çox tələbələrinin ustada məhəbbət və nəvazişlə müraciət etməsi ona Gülçöhrə obrazını dərindən dərk etməyə və onu o qədər inandırıcı təqdim etməyə kömək etdi ki, rol kino tarixinə həkk olundu.
Ailə arxivimiz böyüməkdə davam edir. Bu yaxınlarda mənə "Koroğlu"nun 1937-ci il aprelin 30-da premyerası üçün kitabça verdilər. Tamaşada iştirak edən Qara Qarayev təəssüratlarını belə izah edir: "Bu sensasiya, böyük uğur, parlaq premyera deyildi. Bu başqa şey idi - sevinc, şok, göz yaşları..."
FOTO-5
Bəstəkarın çoxşaxəli şəxsiyyəti şairlərin, yazıçıların, aktyorların, rejissorların, rəssamların, filosofların yazdığı məqalələrlə təsdiqlənir. Şəmsi Bədəlbəyli “Arşın mal alan”ı səhnələşdirdiyi vaxt tamaşaya yeni mizan-səhnələr əlavə etdiyini xatırlayır. Öz mətninə diqqətlə yanaşan Üzeyir bəy gənc rejissoru dəstəkləyərək deyib: “Şəmsi Bədəlbəylinin sərbəstliyini qəbul edirəm”. Leyla Bədirbəylinin sözləri isə xüsusilə təsiredicidir: rejissor R.Təhmasiblə fikir ayrılığı zamanı məhz Üzeyir əmi ilə söhbəti – onun bir çox tələbələrinin ustada məhəbbət və nəvazişlə müraciət etməsi ona Gülçöhrə obrazını dərindən dərk etməyə və onu bu qədər inandırıcı təqdim etməyə kömək etdi ki, həmin rol kino tarixinə həkk olundu.
Ailə arxivimiz böyüməkdə davam edir. Bu yaxınlarda mənə “Koroğlu”nun 1937-ci il aprelin 30-da keçirilən premyerasının bukletini verdilər. Tamaşaya baxan Qara Qarayev təəssüratlarını belə izah edir: “Bu gurultulu alqış, böyük uğur, parlaq premyera deyildi. Bu başqa bir şey idi - şadyanalıq, sarsıntı, göz yaşları..."
Şəxsi xatirələrim isə teatrı ilk ziyarətimlə bağlıdır: “Əsli və Kərəm” operasını səhnədə görmüşəm və bu tamaşanın özünəməxsus səsləri, rəngləri həmişəlik yaddaşımda qalıb. Sonralar, 1985-ci ildə Üzeyir Hacıbəylinin 100 illiyi münasibətilə keçirilən yubiley şənliklərində iştirak etmək mənə qismət oldu. Bu, əsl musiqi bayramı idi. Xüsusilə ukraynalı bəstəkar İvan Karabitsin çıxışını xatırlayıram. O, tələbə ikən Bakıya konfransa necə gəldiyini zarafatla xatırladı. Dəfələrlə “Arşın mal alan” filminə baxaraq onun bir çox sözlərini, xüsusən də yeməkxanada öz aralarında söhbət edən tələbələrin dilindən eşitdiyi məşhur “Pulun var?” kəlmələrini yada saldı. Bu sözləri bufetdə söhbət edən tələbələrindən eşidəndə, o, müdaxilə edərək onları təəccübləndirdi. O, əslində, Hacıbəylinin başqa mədəniyyətə körpü olan musiqisinin dilini bilirdi.
Üstündən 140 il keçsə də, Üzeyir Hacıbəylinin irsi yaşayır. Onun musiqisi və ideyaları Azərbaycanda milli bəstəkarlıq məktəbi yaratmaqla yanaşı, bir çox başqa mədəniyyətlər üçün də etalon olub.
Bu məqamda yadıma V.Qafarovun tərcüməsində Səməd Vurğunun 1985-ci ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində dərc olunmuş “Böyük bəstəkar” şeirində yer alan sətirlər düşür:
Qartal kimi qanadlanıb fəzaları aşarsan.
Bir ülviyyət aləminin qucağında yaşarsan.
O aləmin zinətidir ayın, günün camalı,
Rübabında qanad açır insanlığın kamalı ...
Bu sətirlər bu gün də aktual və ruhlandırıcı səslənir. Üzeyir Hacıbəyli sənəti sərbəst və zirvələrə can atan qartal uçuşuna bənzəyir.
Bu, sərhəd tanımayan əbədi uçuşdur.
