Üç ildən çox davam edən müharibə Rusiyada informasiya istehlakını kökündən dəyişib. Vaxtilə "zomboyashik" kütləvi şüurun yeganə idarəetmə aləti hesab olunurdusa, indi onun hökmranlığı xeyli zəifləyib. Sorğular göstərir ki, hələ də rusların 60 faizi əsas məlumat mənbəyi kimi televizoru göstərir. Amma ümumilikdə sosial şəbəkələr, Telegram kanalları və video platformaların payı artıq bu rəqəmi ötüb.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Telegram fenomenə çevrilib. İstila ərəfəsində cəmi 6-7 faiz rusiyalı oradan xəbər alırdısa, 2022-ci ilin sonuna bu göstərici 18 faizə, 2025-ci ilə isə 26 faizə qalxıb. Bu gün Telegram bir çox onlayn media qurumlarını qabaqlayaraq televizora başlıca alternativ olub. Üstəlik, inam göstəricisi də sürətlə yüksəlib: 2021-də 7 faiz idisə, 2025-də artıq 17 faizə çatıb. Televizora etibar isə 50 faizdən 44 faizə düşüb. Əksinə, YouTube-un payı bloklama və sürət məhdudiyyətlərindən sonra son bir ildə 38 faizdən 21 faizə enib. Yəni informasiya mənzərəsi getdikcə çoxqütblü xarakter alır. Hətta ənənəvi tamaşaçı hesab edilən təqaüdçülər də sosial şəbəkələri ikinci mənbə kimi daha çox istifadə etməyə başlayıb.
İnternet - rəvayətlərin döyüş meydanı
2010-cu illərin ortalarında sosial şəbəkələr "müxalifət ərazisi" sayılırdı. İndi isə bu məkan müxtəlif rəqabət aparan rəvayətlərin toqquşduğu arenaya çevrilib. Kreml bu rəqabət məntiqini qəbul etmir. Hər hansı alternativ - monopoliya üzərində təhlükə kimi dəyərləndirilir. Ona görə də hakimiyyət sürətlə "internetin çinliləşdirilməsi" kursunu işə salıb.
Bu strategiyanın iki dayağı var:
İcazə prinsipi. İstifadəçi yalnız senzura süzgəcindən keçən və "ağ siyahı"ya düşən kontenti görə bilər. Başqa sözlə, televiziyanın rəqəmsal versiyası qurulur. Hakimiyyət qərar verir ki, nəyi göstərmək olar, nəyi yox.
Suveren messencerlər. Məqsəd yalnız Telegram və ya WhatsApp üzərində nəzarət deyil, öz milli platformasının yaradılmasıdır - MAX messenceri. Onun vəzifəsi təkcə yazışma və zəng deyil, həm də ümumi ictimai nəzarət, hər bir mesajı və zəngi müşahidə sisteminə çevirməkdir.
"Quyruğu hissə-hissə kəsmək" texnikası
WhatsApp və Telegram-da səsli zənglərin bloklanması bu strategiyanın ilk addımı oldu. Hakimiyyət bunu "yumşaq" addım kimi təqdim edir: çünki ruslar əsasən mobil şəbəkə ilə danışır, messencerlərdən daha çox yazışma üçün istifadə edirlər. Amma sorğular göstərir ki, insanların böyük əksəriyyəti belə məhdudiyyətlərə qarşıdır, hətta gündəlik vərdişlərinə ciddi təsir etməsə də.
Kreml bilir ki, birdən-birə tam bloklama narazılıq dalğası doğurar, emosional reaksiya verər. Ona görə də seçilən taktika "hissə-hissə kəsmək"dir. Əvvəl zəng funksiyası bağlanır, sonra isə auditoriya tədricən MAX-a sürülür. Hazırda bu messencerdən cəmi 6 faiz istifadə edir, amma hakimiyyət inzibati resurs, təbliğat və "yumşaq məcburiyyət" mexanizmi ilə rəqəmi böyütmək niyyətindədir.
Cəmiyyət: etirazla itaət arasında
Rus cəmiyyəti bu gün ikili davranış nümayiş etdirir. Bir tərəfdən, məhdudiyyətləri tənqid edən və narazılığını ifadə edən geniş kütlə var. Digər tərəfdən isə təbliğatın təsiri altına düşən, hakimiyyətin "təhlükəsizlik", "ekstremizmdən qorunma", "rəqəmsal müstəqillik" şərhlərini qəbul etməyə hazır olan qruplar da formalaşıb. Burada əsas məqam uzunmüddətli psixoloji emaldır. Dünən qıcıq doğuran addım sabah "yeni norma"ya çevrilə bilər. Necə ki, 2000-ci illərin əvvəlində televiziyanın monopoliyası belə quruldu. İndi də internet üçün eyni ssenari işlədilir.
Rəqəmsal təcrid strateji məqsəd kimi
"Çin modeli" yalnız texniki məsələ deyil. Bu, ölkənin "rəqəmsal anklava" çevrilməsi planının tərkib hissəsidir. İnformasiya axını dikey idarə olunur, alternativ rəy isə kənara sıxışdırılır. Belə bir "rəqəmsal pərdə" hakimiyyətə müharibə, sanksiyalar və böhran fonunda ictimai əhval-ruhiyyəyə nəzarəti qorumağa imkan verir. Amma bu, eyni zamanda Rusiyanı qlobal informasiya məkanından daha da təcrid edir. Nəticədə milyonlarla insan üçün internet dövlət senzurasının sərhədlərinə bərabər olan qapalı dünyaya çevriləcək.
Bu gün messencerlər və sosial şəbəkələr ətrafında gedən savaş sadəcə texnologiya məsələsi deyil. Bu, ictimai sferanın gələcəyi ilə bağlı mübarizədir. Suallardan biri budur: Kreml monopoliya üzərində hökmranlığını saxlayacaqmı, yoxsa ideyaların rəqabətinə imkan verəcəkmi. Hələlik hakimiyyət Çin modelinə uyğun "rəqəmsal pərdə"yə doğru addımlayır, cəmiyyət isə etirazla itaət arasında tərəddüd edir. Amma bir həqiqət aydındır: informasiya vərdişləri artıq dəyişib və televiziya heç vaxt əvvəlki kimi yeganə ağıl sahibi olmayacaq.
Televizorun monopoliyasının dağılması
2021-2025-ci illərin statistikası bu dəyişikliyi açıq göstərir. Müharibənin ilk ayında televizorun payı bir qədər artmışdı - o, "mobilizator" rolunu oynayır, fasiləsiz təbliğat yayımlayırdı. Amma bu, qısamüddətli oldu. 2022-ci ilin avqustuna televizor hiss olunacaq dərəcədə geri çəkildi, auditoriyanın bir hissəsini sosial şəbəkələrə uduzdu.
2025-ci ilin avqustunda mənzərə belədir: əsas mənbə kimi televizoru göstərənlər 32 faiz, sosial şəbəkələri (Telegram və YouTube da daxil olmaqla) seçənlər isə artıq 37 faizdir. Maraqlısı odur ki, bu təkcə gənclər deyil. Yaşlı nəsildə belə, hər dörd nəfərdən üçü televizoru desə də, ikinci mənbə kimi sosial şəbəkələri qeyd edir. 30-35 yaşa qədər olanlar isə televizoru tamamilə rədd edib - onların cavablarında hətta "əlavə kanal" kimi belə görünmür.
Beləliklə, sosial şəbəkələr vərdişlər uğrunda mübarizəni qazanıb. Onlar fərdi naviqasiya, şəxsi lent və alternativ mənbələrə anında çıxış təklif etdilər. Televizor isə sərt cədvəli və məhdud seçim imkanları ilə müasir insan üçün cazibəsini itirdi.
Sosial şəbəkələr döyüş meydanı kimi
Artıq sosial şəbəkələr 2010-cu illərdəki kimi "müxalifət ərazisi" təsiri bağışlamır. Bu gün onlar rəvayətlərin savaşı üçün əsl arena rolunu oynayır. Maraqlı məqam budur ki, auditoriyanın hakimiyyətə münasibətdə bölgüsü burada demək olar simmetrikdir: Putini dəstəkləyənlərin 26 faizi, dəstəkləməyənlərin isə 28 faizi Telegramı əsas xəbər mənbəyi sayır. Bu fakt göstərir ki, sosial şəbəkələr çoxdan təkcə "tənqidçilərin meydanı" olmaqdan çıxıb və indi həm hakimiyyətin, həm müxaliflərin, həm də müxtəlif kommersiya və ideoloji oyunçuların paralel mövcud olduğu universal platformaya çevrilib.
Elə bu paritet də Kremlin əsəblərini oynadır. Televizorda monopoliya çoxdan qurulub, rəqabət yoxdur. Amma sosial şəbəkələrdə rəqabət göz önündədir. Avtokratik sistem üçün bu, zəif bənddir. Ona görə də hakimiyyət "rəqəmsal Pekin" modelini masaya çıxarıb.
"Ağ siyahılar" və bloklamalar
2025-ci ilin yayında Kreml "ağ siyahı" texnologiyasını aktiv şəkildə sınaqdan keçirdi. Bu sistemdə yalnız müəyyən saytlara giriş mümkündür, qalan hər şey bloklanır və ya süni şəkildə ləngidilir. Məqsəd - "icazəli internet" qurmaqdır: insan özü deyil, dövlət qərar verir ki, hansı səhifə açılsın, hansına girməyə icazə yoxdur.
Amma hələlik praktikada bu, kütləvi problemlər və yavaşlamalar şəklində özünü göstərir. "Na svyazi" layihəsinin hesablamalarına görə, cəmi üç ay ərzində - iyun, iyul və avqustda Rusiyada azı 4 min lokal və qismən şəbəkə çöküşü qeydə alınıb. İyunda 699, iyulda 2099, avqustda isə 2119 hal. Nəticədə "Levada"nın sorğularında iştirak edənlərin 71 faizi mobil telefon vasitəsilə internetə girməkdə problem yaşadığını deyib, 53 faizi isə bu halın gündəlik həyatlarını ciddi çətinləşdirdiyini bildirib. Beləcə, yeni reallıq formalaşır: internet artıq sabit xidmət deyil, senzura eksperimentlərinin meydanına çevrilir.
MAX "xaricilərə" qarşı
Kremlin rəqəmsal kampaniyasının ikinci istiqaməti messencerlərə hücum oldu. 1 iyun 2025-dən qüvvəyə minən 41-FZ saylı qanun rusiyalıların şəxsi məlumatlarının "xarici" messencerlərə ötürülməsini qadağan etdi. Banklara, mobil operatorlara, dövlət qurumlarına WhatsApp və Telegramla məlumat paylaşmaq yasaqlanıb. İyulda isə 152-FZ "Şəxsi məlumatlar haqqında" qanunla məhdudiyyətlər daha da sərtləşdirildi. Məqsəd aydındır: populyar platformaların imkanlarını zəiflətmək və insanları yavaş-yavaş MAX messencerinə sürükləmək.
MAX sadəcə proqram deyil, inzibati təzyiq alətinə çevrilib. Yeni telefon və planşetlərdə əvvəlcədən quraşdırılır, aqressiv reklam olunur, məmurlara və büdcə işçilərinə gizli göstəriş verilir ki, əsas rabitə kanalı kimi yalnız MAX-dan istifadə etsinlər. Son zərbə isə 11-13 avqust 2025-də WhatsApp və Telegramda səsli və videozənglərin bloklanması oldu.
İstifadəçilərin reaksiyası
Amma sosioloji rəqəmlər göstərir ki, Kreml riskə gedir. 2025-ci ilin martında rusiyalıların 43 faizi Telegramdan mütəmadi istifadə etdiyini bildirib - bu, "VKontakte"nin 50 faizlik göstəricisinə yaxın rəqəmdir. Amma messencer funksiyasında Telegram öndədir: zəng və mesajlaşma üçün 62 faiz ondan, cəmi 25 faiz isə "VKontakte"dən yararlanır.
Lider isə hələ də WhatsApp-dır - 70 faiz istifadəçi onu seçir. Yaşlı nəsildə göstərici 60 faizdir, orta yaşlarda 80 faiz. Amma gənclər arasında mənzərə tam fərqlidir: burada Telegram 90 faizlik əhatə ilə açıq-aşkar hegemonluq edir. Deməli, WhatsApp və Telegramda zənglərin bloklanması ilk növbədə hakimiyyətə ən az loyal olan gənc və aktiv auditoriyanı vurdu.
Quyruğu hissə-hissə kəsmək
Telegram və ya WhatsApp-ın tam bağlanması Rusiyada güclü narazılıq partlayışı yarada bilərdi. Ona görə də Kreml başqa yolu seçib: "quyruğu hissə-hissə kəsmək". Əvvəl funksiyaları məhdudlaşdırmaq, sonra MAX-ı yavaş-yavaş zorla sırımaq. Hakimiyyət ümid edir ki, istifadəçi vərdişləri təzyiq altında dəyişəcək. Amma hələlik cəmiyyətin mövqeyi ehtiyatlıdır: əksəriyyət yasaqlara qarşıdır, hətta onları birbaşa təsirləməsə belə.
Rusiya "rəqəmsal pərdə" quruluşunun astanasındadır. Sosial şəbəkələr artıq televizoru mediada yeganə hakim statusundan salıb. Elə buna görə də Kreml total nəzarəti qaytarmaq üçün ən sərt addımlara getməyə hazırdır. "Ağ siyahılar", süni şəbəkə çökmələri, "xarici" messencerlərə qarşı qanunlar, MAX-ın zorla tətbiqi - bunların hamısı bir layihənin tərkib hissəsidir: açıq sözün yalnız şəbəkənin tozlu künclərində sağ qala biləcəyi qapalı rəqəmsal mühitin yaradılması.
Rəqəmsal paranoya: ruslar messencer zənglərinin bloklanmasına necə reaksiya verir
FOM-un avqust sorğusu göstərir ki, rəqəmsal rabitə gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. WhatsApp-dan aktiv istifadə edənlərin payı 57 faiz, Telegramdan istifadə edənlər 46 faiz, "VKontakte"yə üstünlük verənlər isə 41 faizdir. Respondentlərin 63 faizi hər gün sosial şəbəkələrə və messencerlərə girir, 62 faizi isə dost-tanışla yazışır. Amma zənglər ikinci plandadır: cəmi 37 faiz messencer vasitəsilə danışdığını etiraf edib.
Russian Field-in məlumatı mənzərəni dəqiqləşdirir: yalnız 15 faiz messencer zənglərini gündəlik norma sayır, daha 10 faizi mobil rabitə və tətbiqlər arasında bərabər istifadə etdiyini deyir. Əksəriyyət - 73 faiz - üçün əsas standart hələ də mobil zənglərdir. Yəni messencerlərin geniş yayılmasına baxmayaraq, onların əsas funksiyası yenə də yazışmadır, səsli ünsiyyət yox.
Bloklamanın ilk nəticələri
Avqust bloklamasından sonra "Levada"nın sorğusunda istifadəçilərin 63 faizi WhatsApp və Telegramda problem yaşadığını, 50 faizi isə bunun həyatlarını çətinləşdirdiyini bildirib. Amma bu, tam kommunikasiya iflici deyil, daha çox narahatedici nasazlıqlar idi. FOM-un rəqəmlərinə görə, daimi istifadəçilərin 15 faizi bloklamanı "ciddi itki", 23 faizi "narahatlıq", 26 faizi isə ümumiyyətlə hiss etmədiyini deyib. Bu da sübut edir ki, bəzi şərhçilərin "həyat tərzinə zərbə" barədə bəyanatları şişirdilib. Əslində, zərbə hələlik çoxlarının gözlədiyi qədər sarsıdıcı olmayıb.
Üç sorğu - üç yozum
Xüsusi maraq doğuran məqam odur ki, müxtəlif sorğular rusların bloklamaya münasibətini fərqli çalarlarla göstərib.
· "Levada" sorğusunda sual birbaşa rəsmi izaha - "dələduzlar və terrorçularla mübarizə" - istinadla verilib. Bu yanaşma avtomatik şəkildə balansı hakimiyyətin xeyrinə dəyişir. Nəticə də göz qabağında: 49 faiz bloklamanın lehinə, 41 faiz əleyhinə.
· Russian Field isə mövzunu başqa çərçivədə təqdim edib: söhbət "terrorla mübarizə"dən yox, monopoliyadan və alternativlərin olmamasından gedib. Üstəlik, sorğu təkcə zənglərin deyil, ümumən messencerlərin bloklanmasına aid olub. Rəqəmlər də tam əks mənzərəni göstərib: 70 faiz əleyhinə, cəmi 15 faiz lehinə.
· FOM isə neytral formulu seçsə də, metodologiyada dolaşıqlığa yol verib. Sual yalnız internet istifadəçilərinə (seçmənin 80 faizi) verilib, amma nəticələr ümumi 1500 nəfərlik baza üzrə hesablanıb. Rəsmi hesabatda 49 faiz əleyhinə, 15 faiz lehinə, 16 faiz cavabsız qalıb. Amma əslində yalnız faktiki respondentlər üzrə hesablasaq, daha dəqiq mənzərə alınır: 60 faizdən çox bloklamanın əleyhinə, təxminən 20 faiz lehinə, daha 20 faiz isə qərarsız. Hətta nəzəri baxımdan, əgər o "sükut edən" 20 faiz tam şəkildə Kremlin tərəfinə keçsə belə (bu, olduqca qeyri-real variantdır), dəstək səviyyəsi maksimum 35 faizə yüksələrdi.
Bütün bu məlumatları üst-üstə qoyanda real mənzərə aydındır: rusların təqribən 65 faizi zənglərin bloklanmasını dəstəkləmir, 30 faizi dəstəkləyir, qalanı isə qərarsızdır. Və maraqlısı odur ki, əleyhdarların payı birbaşa zərbə alanlardan - yəni messencer zənglərinin aktiv istifadəçilərindən - qat-qat çoxdur.
Başqa sözlə, bloklama cəmiyyətdə bir simptomu üzə çıxardı: rəqəmsal xidmətlərin dəyəri simvolik çəki kəsb edib. Zənglər çoxları üçün adi vərdiş olmasa da, onların yasaqlanması dövlətin şəxsi məkanlara müdaxiləsi kimi qəbul olunur. Bu isə Kreml üçün həyəcanlı siqnaldır: rəqəmsal nəzarət, hakimiyyətin düşündüyündən daha sərt müqavimətlə üzləşə bilər.
Rusiya nəzarət və etiraz arasında: bloklamaya ictimai reaksiya
Avqust 2025 ictimai rəyin önəmli kəsiyini ortaya qoydu. İnternetin demonizasiya kampaniyası - "terrorçular", "dələduzlar", "məlumat sızması", "xarici izləmə" kimi şüarların fonunda - əks təsir göstərdi: senzura dəstəyi azaldı. "Levada"nın məlumatına görə, 2022-ci ilin aprelində məhdudiyyətləri dəstəkləyənlərin payı 57 faiz idisə, 2025-ci ilin avqustunda bu göstərici 52 faizə düşüb. Formal baxanda fərq böyük deyil, amma tendensiya aydındır: müharibə, təbliğat, təhdidlərə baxmayaraq, ictimaiyyət dövlətin rəqəmsal nəzarətini təbii qəbul etmək istəmir.
Üstəlik, hakimiyyətin əsaslandığı "məlumat oğruları" tezisi də faktlarla üst-üstə düşmür. FOM-un sorğusuna görə, rusiyalıların 59 faizi dələduzlarla mobil şəbəkə üzərindən rastlaşıb, messencer və sosial şəbəkələrdə isə cəmi 14 faiz. Mərkəzi Bankın araşdırması da oxşar nəticə göstərir: dələduzluğun 46 faizi telefon və SMS vasitəsilə, 16 faizi isə messencerlərlə bağlıdır. Yəni real təhlükə heç də "xarici" tətbiqlərdə deyil, amma Kreml məhz onları günah keçisi elan edir.
Üç sorğu nə göstərir
Avqustda keçirilən "Levada", FOM və Russian Field sorğularının nəticələri bir neçə mühüm nəticə çıxarmağa imkan verir:
Messencer zəngləri kütləvi vərdiş deyil. WhatsApp və Telegramda səsli zənglərin məhdudlaşdırılması istifadəçilərin az qisminə təsir göstərdi. Əsas funksiya rusiyalılar üçün hələ də yazışmadır.
Əksəriyyət məhdudiyyətləri dəstəkləmir. Bloklama birbaşa onları vurmasa belə, insanlar bunu neqativ qəbul edir. Bu, vacib simptomdur: rəqəmsal məhdudiyyətlərə etiraz artıq "zərərçəkənlər" çərçivəsini aşır və dövlətin şəxsi sahəyə müdaxiləsinə ümumi reaksiya halını alır.
Sualın quruluşu həlledici rol oynayır. "Terrorla mübarizə" vurğusu dəstəyi artırır ("Levada"), neytral və ya "antihökumət" çalarları isə tam əks mənzərəni üzə çıxarır (Russian Field, FOM). Bu da göstərir ki, ictimai rəy manipulyasiyaya açıqdır, formulu dəyişməklə nəticəni əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmək mümkündür.
"Quyruğu hissə-hissə kəsmək"
"Levada"nın məlumatına görə, hələlik MAX-dan istifadə edənlərin payı 6 faizdir. Amma bütün strategiya onun böyüməsinə hesablanıb. Hakimiyyət qəfil bloklamadan qaçır: əvəzində funksiyaları tədricən kəsir. Əvvəl zənglər, sonra inzibati təzyiq, məcburi quraşdırma, aqressiv reklam, dövlət strukturlarının dəstəyi.
Bu "quyruğu hissə-hissə kəsmək" metodunun məntiqi odur ki, kütlə yavaş-yavaş məhdudiyyətə alışsın, axırda barışsın. Kreml gözəl bilir ki, iki əsas messencerin birbaşa bloklanması sadəcə narazılıq yox, emosional partlayış yaradar, hətta siyasi baxımdan təhlükəli konsolidasiyaya səbəb ola bilər.
Hazırkı mənzərə də ikili təəssürat doğurur: bir tərəfdən, WhatsApp və Telegramdakı zənglərin qadağası ünsiyyəti tam iflic etmədi, çünki səsli zənglər ikinci plandadır. Digər tərəfdən isə ictimai reaksiya funksional vərdişlərdən daha geniş oldu: əksəriyyət bunu rəqəmsal azadlığa qəsd kimi qəbul etdi.
Beləliklə, hakimiyyət üçün siqnal aydındır: "rəqəmsal pərdə"nin tətbiqi asan olmayacaq. Kreml kütləni addım-addım öyrəşdirməyə çalışsa da, reallıq budur ki, dövlətin rəqəmsal nəzarətinə inam, yeni nəzarət alətləri formalaşmazdan daha sürətlə azalır.
Milli.Az
