Bakı. Trend:
Azərbaycan XIX əsrin imperiya müharibələri ilə qoparıldığıməkana - Yaxın Şərqin orbitinə geri dönür. Bu, artıq sadəcəgeosiyasi bəyanat deyil, rəqəmlərlə və konkret layihələrlətəsdiqlənən obyektiv reallıqdır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı Körfəzbazarları ilə getdikcə daha sıx bağlanır: 2024-cü ildə BƏƏ iləticarət dövriyyəsi bir milyard dollardan artıq olub, SəudiyyəƏrəbistanı ilə son beş ildə isə iki dəfədən çox artıb.
Ər-Riyad, Əbu-Dabi və Dohada görüşlər müntəzəm hal alıb,Azərbaycan şirkətləri isə regionun enerji və nəqliyyat zəncirlərinəgetdikcə daha fəal inteqrasiya olunur. Əgər 1990-cı illərdə CənubiQafqaz sadəcə Rusiya, Türkiyə və İran arasında yerləşən periferiyakimi qəbul edilirdisə, bu gün Azərbaycan artıq müstəqil oyunçuyaçevrilib - maraqların konfiqurasiyasına təsir göstərən, gahvasitəçi, gah da bağlayıcı halqa rolunda çıxış edən bir aktora.
Bakının sekulyar modeli mühüm rəqabət üstünlüyü kimi önə çıxır.Monarxik və ya dini rejimlərin üstünlük təşkil etdiyi məkandaAzərbaycan öz islam kimliyini qorumaqla yanaşı, neytral platformakimi qəbul edilən dövlət quruluşunu nümayiş etdirərək körpü rolunuoynayır. Bu isə ölkəmizə Suriya, Livan və hətta Şərqi Aralıq dənizienerji sxemləri üzrə danışıqlarda iştirak imkanı verir. "PewResearch Center"in məlumatına görə, Yaxın Şərq əhalisinin 70faizdən çoxu sekulyar tipli dövlətlərlə əməkdaşlıq perspektivlərinimüsbət qiymətləndirir və Azərbaycan bu modeli aktiv diplomatiyaalətinə çevirir.
Xüsusi rol isə Türkiyə ilə strateji ittifaqa məxsusdur. Birvaxtlar sadəcə “bir millət - iki dövlət” formulu ilə xarakterizəolunan bu münasibətlər bu gün artıq bütöv bir sistemdir. 2024-cüildə ticarət dövriyyəsi 7,5 milyard dollardan çox olub və artımdavam edir. TANAP vasitəsilə Avropaya 20 milyard kubmetrdən artıqAzərbaycan qazı ötürülüb, Ankarayla müzakirə olunan Zəngəzurdəhlizi isə bütün regionun logistika xəritəsini dəyişməyəhazırlaşır. Türkiyə istehsalı pilotsuz uçuş aparatları artıqAzərbaycanın zavodlarında da yığılır, müdafiə, enerji və nəqliyyatsahələrində birgə layihələr isə bu ittifaqı Avrasiyanın ən möhkəmbirliklərindən birinə çevirir. Türkiyə Azərbaycan üçün təkcə hərbizəmanətçi deyil, həm də Yaxın Şərq bazarlarına çıxışın əsas kanalırolunu oynayır.
Körfəz monarxiyaları Azərbaycanı uzunmüddətli investisiyameydanı kimi görürlər. Səudiyyənin ACWA Power şirkəti günəş vəkülək energetikası layihələrinə 1,2 milyard dollardan artıq sərmayəyatırıb, BƏƏ-dən "Masdar" Qaradağda regionun ən iri külək parkınıinşa edir. Qətər turizm sektorunda mövqeyini gücləndirir,investisiyalar Bakının buxtasını beynəlxalq istirahət və konfransmərkəzinə çevirməyə yönəlib. Körfəz ölkələri üçün Azərbaycan həmenerji qovşağı, həm logistika habı, həm də Xəzər hövzəsi və MərkəziAsiya bazarlarına giriş nöqtəsidir.
Strateji istiqamətlərdən biri də İsraillə münasibətlərdir. Artıq2023-cü ildə Azərbaycan Təl-Əvivin neft tələbatının demək olar 40faizini təmin edib, ticarət dövriyyəsi isə 2,5 milyard dollarayaxınlaşıb. İsrailin müdafiə, kibertəhlükəsizlik və kəndtəsərrüfatı texnologiyaları Bakıda geniş tələbat tapıb.Azərbaycanın Təl-Əvivdə səfirlik açması bu əməkdaşlığın enerji vəmüdafiə çərçivəsindən çıxdığını, region siyasətinin strukturfaktoru halına gəldiyini göstərən diplomatik siqnal oldu.
Ən çətin balans isə İranla münasibətlərdədir. Tehran CənubiQafqazı ənənəvi olaraq öz təsir dairəsinin parçası hesab edir,lakin iqtisadi əlaqələr ritorikadan üstün gəlir. 2024-cü ildəticarət dövriyyəsi 600 milyon dolları keçib, “Xudafərin” və “QızQalası” su elektrik stansiyaları tikilir, Azərbaycan Astara–Rəştdəmir yolu layihəsinə sərmayə yatırır. Bu, gələcəkdə “Şimal–Cənub”nəqliyyat dəhlizinin daha aktiv inkişafına imkan verəcək. Qonşuluqrisk mənbəyi olaraq qalır, amma məhz bu səbəbdən Bakı qarşılıqlıfəaliyyət formulları axtarmağa məcburdur və İranla balansı xaricisiyasətin əsas vəzifələrindən birinə çevirir.
Yeni üfüqlər isə cənubda açılır. Misirdə Azərbaycan neft-kimyasahəsində əməkdaşlıq üzrə yol xəritəsi imzalayıb, İraqda isəAzərbaycan şirkətləri Mosul və Bəsrənin bərpasında iştirak edir,infrastruktur və sənaye sahələrinə sərmayə yatırır. Bu istiqamətlərhələlik o qədər genişmiqyaslı deyil, amma Azərbaycanın coğrafiiştirakını artırır və Yaxın Şərq xəritəsində yeni dayaq nöqtələriformalaşdırır.
Cənubi Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan, artıq qlobal oyunçulararasında “bufer zona” olmaqdan birdəfəlik imtina edib. O, enerjitəchizatçısı, tranzit ərazisi, diplomatik vasitəçi və Şərqlə Qərbinuğurlu əməkdaşlıq modelinin nümunəsi kimi tələb olunan müstəqilaktora çevrilir. Məhz regionun Yaxın Şərq orbitinə geri dönüşü onason iki əsrdə malik olmadığı bir əhəmiyyət qazandırır.
Azərbaycan ilk dəfə Cənubi Qafqaz çərçivəsindən məhz Suriyaxətti vasitəsilə çıxdı. 2021-ci ildən başlayaraq təkcə diplomatikdeyil, həm də real “yerində” layihələrə qoşuldu. Hələb və Hamadaazərbaycanlı mütəxəssislər məktəb və xəstəxanaların bərpasındaiştirak etdilər, Bakının humanitar missiyaları isə yerli hakimiyyətorqanları tərəfindən etibarlı və neytral resurs kimi qəbuledildi.
Bu, Azərbaycana unikal üstünlük verdi: regionun bir çoxoyunçuları sərt hərbi və ya ideoloji məqsədlərlə çıxış edərkən, o,nə Türkiyədə, nə Rusiyada, nə də Körfəz ərəb dövlətlərindənarazılıq doğurmayan vasitəçi imicini nümayiş etdirdi.
Beləliklə, Bakı Ankaranın, Moskvanın, Tehranın, Dohanın vəƏr-Riyadın maraqlarının kəsişdiyi mürəkkəb diplomatikkonstruksiyanın mərkəzinə çevrildi.
Bununla belə, Yaxın Şərq siyasətinə qoşulmaq həmişə risklərləmüşayiət olunur. Suriya təcrübəsi göstərdi ki, azərbaycanlıvətəndaşlar bəzən münaqişənin müxtəlif cəbhələrində görünə bilər vəbu, daxili çağırışlar yaradır.
İranla İsrail arasında yeni eskalasiya dalğası Azərbaycanıenerji və logistika qovşağı kimi hədəfə çevirə bilər. Qəzzaətrafında gərginliyin artması regional müharibəyə yol aça bilər ki,bu da avtomatik olaraq Azərbaycanı həmin orbitə çəkəcək. İsrail vəTürkiyə münasibətlərinin kövrəkliyi də əlavə risklər yaradır:Suriyada və ya Şərqi Aralıq dənizində mümkün proksi-toqquşma Bakınıiki atəş arasında qoya bilər.
Bununla belə, strateji imkanlar da məhz buradadır. Azərbaycantədricən Türkiyə ilə İsrail arasında dialoqun normallaşdırılmasındavasitəçi statusunu gücləndirir və hər iki dövlətin etimadınaarxalanır. Energetikada yeni perspektivlər açılır: 2023-cü ildəSOCAR İsrailə təqribən 0,5 milyard kubmetr qaz ixracına başladı,gələcəkdə isə bu sxem İordaniya və Misiri də əhatə edə bilər.Körfəz ölkələri yeni sərmayə istiqamətləri axtarır və sabitsiyasətə, əlverişli coğrafi mövqeyə görə Azərbaycan onlar üçüncazibədar məkana çevrilir. Bakı eyni zamanda “Şimal–Cənub” və“Şərq–Qərb” nəqliyyat dəhlizlərinin əsas halqasına çevrilir,Avropanı, Xəzəri və Yaxın Şərqi birləşdirir.
Logistikada Azərbaycan artıq ticarət axınlarının kəsişmənöqtəsinə çevrilib. Təkcə “Şimal–Cənub” dəhlizi vasitəsilə 2024-cüildə 4,5 milyon tondan çox yük daşınıb ki, bu da 2021-ci illəmüqayisədə 38% çoxdur. Marşrutun tam işə düşməsi üçün Bakı dəyəri500 milyon dollar olan Rəşt–Astara dəmir yolunun tikintisinimaliyyələşdirir, artıq 100 milyon dollar sərmayə qoyulub. Bu layihəHindistan və İrana Rusiya və Avropa bazarlarına çıxış imkanıyaradacaq. Daha bir mühüm element - Zəngəzur dəhlizidir ki, bu daTürkiyəyə, oradan isə İraq, Suriya və Körfəz ölkələrinə birbaşaçıxış açacaq. Eyni zamanda “Bakı–Bəndər-Abbas–Dubay” xətti inkişafedir: 2023-cü ildə sınaq rejimində 15 min ton yük daşındığı halda,2030-cu ilə qədər həcmin 1,5 milyon tona çatacağıproqnozlaşdırılır.
Körfəz ölkələrindən Azərbaycana yönələn investisiya axını da butendensiyanı təsdiqləyir. Səudiyyənin ACWA Power şirkəti yaşılenergetika layihələrinə 1,2 milyard dollar yatırıb, BƏƏ-dən Masdar230 MVt gücündə “Qaradağ” külək elektrik stansiyasını reallaşdırır,QatarEnergy SOCAR-ın qaz-kimya layihələrində iştirak imkanlarınınəzərdən keçirir. 2024-cü ildə Bakıda First Abu Dhabi Bank-ınnümayəndəliyinin açılması isə birgə layihələrinmaliyyələşdirilməsinin genişlənəcəyinə siqnal oldu. Qeyri-neftsektorunda Qətərin Baladna şirkəti süd sənayesinin inkişafı üzrəmüqavilə imzalayıb, Misirin Elsewedy Electric isə Sumqayıtdaelektrik avadanlıqları zavodu tikintisi barədə danışıqlaraparır.
Energetikada belə, ənənəvi olaraq Fars körfəzi ixracatçılarınınüstünlük təşkil etdiyi şəraitdə Azərbaycan özünə niş tapır. İsrailəvə Misirə neft, İsrailə qaz tədarük edir, həmçinin Türkiyəvasitəsilə Suriyaya və İraqa elektrik ixracını müzakirə edir.Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına görə, 2030-cu ilə qədərŞərqi Aralıq dənizi bölgəsində qaz tələbatı 25% artacaq vəAzərbaycan mümkün təchizatçılardan biri kimi nəzərdən keçirilir. Buisə onun regional enerji arxitekturasındakı mövqeyinigücləndirir.
İqtisadi proqnozlar da diqqətçəkicidir: 2030-cu ilə qədərAzərbaycanın Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 2024-cüildəki 6 milyard dollardan 15 milyard dollara çata bilər. Türkiyə10 milyard dollarlıq göstərici ilə birinci yeri saxlayacaq, İsrailtəqribən 3 milyard dollarla ikinci yeri qoruyacaq, Körfəz ölkələrivə Misir isə 2 milyard dollarlıq üçüncü klasteri formalaşdıracaq.Qeyri-neft sektorunda isə 5 milyard dollardan çox investisiyaartımı gözlənilir, əsas istiqamətlər yaşıl energetika, kəndtəsərrüfatı, turizm və maliyyə olacaq.
Beləliklə, Cənubi Qafqazın Yaxın Şərq məkanına geri dönüşü təkcətarixi bağlara hörmət deyil - bu, siyasi və iqtisadi zərurətəçevrilib. Azərbaycan isə bu prosesə unikal amillərin kombinasiyasısayəsində qoşula bilib: islam kimliyini qoruyan sekulyar dövlət,Türkiyənin müttəfiqi, Körfəzin tərəfdaşı, İsrailin strateji dostuvə İranın praqmatik qonşusu. Məhz bu, ona riskləri minimumaendirməyə və eyni zamanda açılan imkanlardan maksimum yararlanmağaşərait yaradır, ölkəni yeni geo-iqtisadiyyatın mərkəzlərindənbirinə çevirir.
İranla İsrail arasında eskalasiya Yaxın Şərqdə regionaltəhlükəsizlik sisteminin ən ciddi təhdidlərindən biri olaraq qalır.2024-cü ilin aprelində baş verən hadisələr dönüş nöqtəsinəçevrildi: uzun illərdən sonra ilk dəfə tərəflər birbaşa zərbələrmübadiləsinə getdilər - İsrail aviasiyası İran ərazisindəkiobyektləri vurdu, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu isə bunacavab olaraq kütləvi pilotsuz aparat və raket hücumu həyatakeçirdi. Bu, sadəcə qarşılıqlı hədələrin zəncirində bir epizoddeyil, “saxlayıcı amillərin” artıq işləmədiyinin açıq siqnalı idi.Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, Tehranla Təl-Əviv arasındatammiqyaslı müharibə ehtimalı son iyirmi ildə heç vaxt bu qədəryüksək olmayıb. Azərbaycan üçün bu ssenari birbaşa risklər daşıyır.Təhdid xəttinə Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri - gündəlik birmilyondan çox barel neft ötürən magistral - və Avropanı Azərbaycanqazı ilə təmin edən Cənub qaz dəhlizi düşür. Hətta hava məkanınınmüvəqqəti bağlanması və ya tranzitdə yaranacaq fasilələr qlobalenerji qiymətlərinin sıçrayışına və investorların regionun sabittranzit mərkəzi imicinə şübhə ilə yanaşmasına səbəb ola bilər.
Az əhəmiyyət kəsb etməyən başqa faktor isə fələstin məsələsidir.2023-cü ilin oktyabrından Qəzza ətrafındakı münaqişə misilsizmiqyaslı faciəyə çevrildi: BMT-nin məlumatına görə, həlak olanlarınsayı 40 min nəfəri keçib, yüz minlərlə insan yaralanıb, milyonlarlainsan evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıb. Bu böhran XXIəsrin ən böyük humanitar faciəsinə çevrildi və bütün islamdünyasını sarsıtdı. Azərbaycan üçün bu vəziyyət mürəkkəb dilemmayaçevrilir: bir tərəfdən, müasir hərbi texnologiyalara çıxış vəkəşfiyyat əməkdaşlığı təmin edən İsraillə strateji tərəfdaşlıq,digər tərəfdən isə müsəlman ölkələri ilə həmrəylik vəfələstinlilərə mənəvi dəstək.
Əgər mövcud münaqişə genişmiqyaslı ərəb-İsrail qarşıdurmasınaçevrilsə, Bakı iki qütb arasında balans saxlamağa məcbur olacaq,həm Təl-Əvivin, həm də İslam Əməkdaşlıq Təşkilatındakıtərəfdaşların etimadını itirməmək üçün incə diplomatik manevrlərəəl atacaq.
Bu kontekstdə Türkiyə ilə İsrail münasibətləri xüsusi əhəmiyyətkəsb edir. 2022-ci ildə diplomatik əlaqələr bərpa edildikdən sonraAnkara ilə Təl-Əviv arasında mərhələli normallaşma gözlənilirdi.Lakin 2023-cü ildən proses yenidən geriyə döndü: qarşılıqlıittihamlar, səfirlərin geri çağırılması, Rəcəb Tayyib Ərdoğanınsərt bəyanatları və İsrailin cavab addımları vəziyyətigərginləşdirdi. Azərbaycan üçün bu ikili xarakter daşıyır: birtərəfdən, Ankara ilə Təl-Əviv arasında böhran Bakıya vasitəçi kimiçıxış etmək və hər iki tərəfin etimadını qazanmaq imkanı verir.Digər tərəfdən, bu missiyanın uğursuzluğu Azərbaycanın siyasikapitalının itirilməsi və tərəflərdən birinin narazılığı ilənəticələnə bilər ki, bu da gərgin geosiyasi mühitdə ciddi fəsadlarayol aça bilər.
Daxili riskləri də unutmaq olmaz. Beynəlxalq analitikmərkəzlərin qiymətləndirməsinə görə, yüzlərlə Azərbaycan vətəndaşıSuriya və İraqdakı silahlı münaqişələrdə iştirak edib. Onların birhissəsi artıq vətənə qayıdıb və burada radikal ideyalarınyayılması, gənclərin ekstremist fəaliyyətə cəlb olunması təhlükəsiyaranır. Dövlət strukturları nəzarəti gücləndirməyə, qayıdanlarınadaptasiyası üzərində işləməyə və profilaktik sistemlər qurmağaməcburdur. Əks halda, “terrorizmin idxalı” real destabilizasiyaamilinə çevrilə bilər və bu, xarici təhdidlərlə müqayisə olunabiləcək qədər ciddi riskdir.
Beləliklə, Azərbaycan qlobal və regional təhdidlərin mürəkkəbkəsişməsində yerləşir və beynəlxalq siyasət şahmat taxtasındaatılan hər bir addım onun təhlükəsizliyi, iqtisadiyyatı vəbeynəlxalq imici üzərində dərhal əks olunur. Ölkə eyni vaxtdaenerji marşrutlarını qorumağa, müttəfiqlər arasında balansısaxlamağa, İslam dünyası ilə həmrəyliyi nümayiş etdirməyə və daxilisabitliyi təmin etməyə məcburdur. Bu çağırışlarla uğurla mübarizəaparmaq Azərbaycanın qarşıdakı illərdəki rolunu müəyyən edən əsasamil olacaq.
Bu gün Azərbaycan praqmatik diplomatiyanı rəqib güc mərkəzləriarasında çevik manevrlərlə birləşdirə bilən azsaylı oyunçulardanbiridir. Türkiyə ilə ittifaq Şuşa Bəyannaməsinin 2021-ci iliniyununda imzalanması ilə möhkəm institusional əsas qazandı və busənəd təhlükəsizlik və iqtisadi sahələrdə strateji tərəfdaşlığı,qarşılıqlı öhdəlikləri təsdiqlədi. Bu, sadəcə formal sənəd deyil,regional sabitliyin yeni arxitekturasının vacib elementi idi.Paralel olaraq, Bakı İsraillə münasibətləri dərinləşdirir: müdafiəsənayesi və kəşfiyyat sahəsində əməkdaşlıq təkcə pilotsuzsistemlərin alınması ilə məhdudlaşmır, həm də birgə tədqiqatlayihələrini əhatə edir və dialoqu enerji çərçivəsindən xeylikənara çıxarır. Elə Azərbaycan 2023-cü ildə Türkiyə və İsrailekspertlərinin təmasları üçün platforma təmin etdi. Bu, tamnormallaşmaya gətirməsə də, vasitəçilik faktının özü Ankarada vəTəl-Əvivdə Bakıya etimadı gücləndirdi.
Cənub istiqamətində İranla münasibətlər mürəkkəb olaraq qalır:müntəzəm gərginlik dalğaları qarşılıqlı bəyanatlarla müşayiətolunsa da, praktiki əməkdaşlıq davam edir. Sərhəddə birgə layihələr- Araz çayı üzərindən körpülərin və logistika qovşaqlarınıntikintisi, eləcə də Xəzərin qeyri-qanuni fəaliyyətlərdənqorunmasına dair razılaşmalar - siyasi fikir ayrılıqlarınabaxmayaraq dialoqun mümkünlüyünü göstərir. Bu xətt Bakının birbaşaqarşıdurmaya çevrilə biləcək kəskinləşmələrdən yayınaraq balansıqorumaq niyyətini ortaya qoyur.
Azərbaycanın Fars körfəzi ölkələri ilə təmasları xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına görə,2023-cü ildə Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və BƏƏ-dən gələn ümumiinvestisiya həcmi 2 milyard dollardan artıq olub ki, bu damünasibətlər tarixində rekord göstəricidir. Bu sərmayələr yalnızneft-qaz sahəsinə deyil, həm də bərpa olunan enerji, logistika vəturizm infrastrukturuna yönəlib. Azərbaycan üçün bu, möhkəmiqtisadi arxa cəbhənin formalaşması və xarici investisiyaların təkmənbədən asılılığının azalması deməkdir.
Bütün bunlar yeni mənzərə yaradır: Cənubi Qafqaz Rusiya, Türkiyəvə İran arasında “bufer zona” statusunu tədricən itirir və YaxınŞərq geosiyasətinə daha dərindən inteqrasiya olunur. Azərbaycan bukontekstə ikinci dərəcəli oyunçu kimi yox, enerji resurslarına,tranzit dəhlizlərinə və diplomatik əlaqələr şəbəkəsinə sahibmüstəqil güc mərkəzi kimi qayıdır. Ölkə qarşısında duran vəzifələraydındır: özgə münaqişələrdən kənarda qalmaq, İran və İsrailarasında balansı qorumaq, enerji və nəqliyyat potensialını maksimumdərəcədə səmərəli istifadə etmək, Körfəz ölkələrindən kapital cəlbetmək və regional danışıqlarda vasitəçi rolunu gücləndirmək.
Tarixi məntiq sanki təkrar olunur: Cənubi Qafqaz yenidən YaxınŞərq və Mərkəzi Asiya orbitinə daxil olur. Amma fərq ondadır ki,indi Bakı başqalarının strategiyalarının passiv obyekti yox,proseslərin fəal memarı qismində çıxış edir. Azərbaycan soyuqhesablamanı diplomatik çevikliklə nə dərəcədə birləşdirə biləcəksə,onun gələcəyi də bundan asılı olacaq - bu dönüş sürətli yüksəlişinkatalizatorunamı çevriləcək, yoxsa yeni təhdidlər silsiləsinə yolaçacaq.
