Son zamanlar Əfqanıstan yenidən beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə düşüb. Səbəb isə ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın dəfələrlə Bagram aviabazasını ABŞ-a qaytarmaq istədiyini bəyan etməsidir. Tramp bu məsələni niyə məhz indi qaldırır və ABŞ-ın bu bazaya ehtiyacı nədən ibarətdir?
Tramp 18 sentyabr 2025-ci ildə Böyük Britaniyanın baş naziri Kir Starmerlə görüşdə və 20 sentyabrda öz sosial şəbəkəsində yazdığı paylaşımda Bagram aviabazasının ABŞ-a qaytarılmasını tələb etmiş, əks halda “pis şeylər baş verə bilər” deyə xəbərdarlıq etmişdi. Onun bu bəyanatı əvvəlki çıxışlarında olduğu kimi təhdidedici və ultimativ xarakter daşıyırdı.
Əfqanıstanda hakimiyyətdə olan “Taliban” hərəkatı bu təklifi dərhal rədd etdi. Təşkilatın nümayəndələri bildirdilər ki, Doxa razılaşmalarına əsasən ABŞ Əfqanıstanın daxili işlərinə qarışmamalıdır. Əfqan müdafiə naziri Məhəmməd Yaqub Mücahid isə ABŞ-ın bazanı güc yolu ilə qaytarmaq cəhdinə qarşı 20 il də döyüşməyə hazır olduqlarını bəyan etdi.
“Taliban”ın baş qərargah rəisi Kari Fasihuddin Fitrat isə vurğuladı ki, Əfqan torpağının “bir qarışını belə” heç kimə vermək mümkün deyil.
Bu vəziyyətdə sual yaranır: Tramp bu mövzunu niyə indi gündəmə gətirdi? ABŞ artıq 2021-ci ilin avqustunda Əfqanıstandan çəkilmişdi və həmin vaxt bu, amerikalılar üçün böyük psixoloji zərbə olmuşdu. Tramp bu addımı prezident Co Baydenin administrasiyasının uğursuzluğu kimi qiymətləndirir və tez-tez tənqid edir.
30 sentyabrda Virciniyada ordu rəhbərləri ilə görüşündə Tramp Əfqanıstandan çıxışı “dəhşətli bir mənzərə” adlandıraraq, bunun Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlanmasına təkan verdiyini bildirdi. Onun fikrincə, Vladimir Putin bu çıxış prosesini görüb Qərbin zəifliyindən istifadə etməyə qərar verib.
Tramp üçün Bagram bazasının məsələsi sırf hərbi-strateji deyil, daha çox simvolik xarakter daşıyır. Bu baza ABŞ-ın “böyüklüyü” və qlobal təsirinin bir rəmzi kimi təqdim olunur. ABŞ ordusunun Əfqanıstandan tələsik çıxışı onun üçün “nəticə yox, məğlubiyyət” idi.
Trampın bəyanatından qısa müddət sonra – 29 sentyabrda “Taliban” nümayəndəsi Əbdül Mətin Kani Əfqanıstanda İŞİD-in tamamilə sıradan çıxarıldığını elan etdi. Bu bəyanat ehtimal ki, Trampın sözlərinə cavab xarakteri daşıyırdı və “Taliban” ABŞ-ın hərbi müdaxiləsinə bəhanə verəcək heç bir səbəb olmadığını göstərməyə çalışırdı.
2021-ci ildən bəri, bütün neqativ gözləntilərə baxmayaraq, Əfqanıstanda vəziyyət nisbətən sabitləşib. “Taliban” ölkədə nəzarəti tam ələ alıb və iqtisadi layihələrin reallaşdırılmasına başlayıb. Məsələn, Amudərya hövzəsində yerləşən Kuş-Təpə suvarma kanalının tikintisi, qonşu ölkələrlə (Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Çin və s.) infrastruktur və ticarət əməkdaşlıqları həyata keçirilir.
Xüsusilə Çin ilə ticarət 2024-cü ildə 19% artaraq 1,6 milyard dollara çatıb. Bununla yanaşı, “Taliban” qadın hüquqları və azlıqlara münasibətdə beynəlxalq standartlardan uzaq siyasət yürütməkdə davam edir. Lakin genişmiqyaslı silahlı qarşıdurmaların olmaması region ölkələri üçün müəyyən rahatlıq yaradır.
Tramp tez-tez sərt və səs-küylü açıqlamalar verir, lakin onların bir çoxu real addımlara çevrilmir. Bu baxımdan Bagramla bağlı açıqlaması da sadəcə siyasi jest ola bilər. Lakin bəzi hallarda onun bəyanatları ciddi hərbi nəticələrə gətirib çıxarıb – məsələn, ABŞ-ın İran ərazilərinə zərbələri kimi.
Tramp Bagram bazasının yerini strateji baxımdan önəmli sayır. Onun sözlərinə görə, bu baza “Çinin nüvə silahı istehsal etdiyi əraziyə bir saatlıq məsafədə yerləşir”. Burada söhbət Çin Xalq Respublikasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda yerləşən Lübnor poliqonundan gedir. Amma bu ərazidə hazırda nüvə silahı istehsal olunduğunu demək elmi və diplomatik cəhətdən mübahisəlidir.
Əslində, Tramp bu bəyanatla ABŞ-Çin rəqabəti çərçivəsində təzyiq vasitəsi kimi davranır. Xüsusilə onun hakimiyyəti dövründən bəri bu iki ölkə arasında ticarət və texnoloji sahələrdə ciddi gərginlik müşahidə olunur.
Əfqanıstandan ABŞ-ın çıxmasından sonra bölgədə Çin və digər qonşu dövlətlərin rolu artıb. Bütün Əfqanıstanla həmsərhəd olan ölkələr ŞƏT-in üzvüdür və bu platforma çərçivəsində “Taliban”la dolayısı əlaqələr saxlanılır.
2023-cü ildə Çin ilk olaraq Əfqanıstana səfir təyin etdi. 2025-ci ildə isə Rusiya “Taliban” hakimiyyətini rəsmi olaraq tanıyan ilk ölkə oldu. Amma hələlik dünya ictimaiyyəti səviyyəsində “Taliban”a qarşı rəsmi tanınma prosesi baş tutmayıb.
Nəticə: Ritorika, yoxsa real təhlükə?
Əgər Trampın Bagramla bağlı açıqlaması ABŞ-Çin rəqabətinin bir hissəsidirsə, o zaman yaxın vaxtlarda Əfqanıstanda hərbi gərginliyin artacağı ehtimalı azdır. Lakin bu cür ritorika ABŞ-ın regiona marağının hələ də güclü olduğunu göstərir. Bu maraqlar uzun müddət sönük görünürdü, amma indi Trampın bəyanatları fonunda yenidən gündəmə qayıdır.
Bu isə regionda yerləşən dövlətlər – o cümlədən Mərkəzi Asiya ölkələri üçün əlavə risklər və ehtiyatlılıq zərurəti yaradır. Çünki qlobal güclər arasında qarşıdurmanın “soyuq müharibə” formatında yenidən alovlanması ən çox məhz bu keçid zonalarında hiss olunur.
