Bakı. Trend:
Bu il Azərbaycanın ən həssas sahələrindən biri olanheyvandarlıqda dönüş nöqtəsi kimi yadda qalacaq. Sabit iqtisadiartım və ərzaqla özünütəmin məqsədlərinə baxmayaraq, ölkə yenidənparadoksla üz-üzə qaldı: kənd təsərrüfatına qoyulan sərmayə vəmodernləşmə proqramları artdıqca, süd, ət və hazır məhsullardaidxaldan asılılıq da artır.
Bu il rəqəmlər artıq quru statistika deyil, sistemlizəifliklərin aynasına çevrildi. Bu zəifliklərə əlavə olaraq,bölgələrdə baş vermiş dabaq (ayaq-ağız) xəstəliyi də həmtəsərrüfatlara, həm də baytarlıq infrastrukturuna ciddi zərbəvurdu.
Süd sənayesi hər zaman ölkənin kənd təsərrüfatı sağlamlığınıngöstəricisi sayılıb. Azərbaycanda bu sahə həm sosial, həm dəiqtisadi baxımdan ən həssas sektorlardan biri olaraq qalır. DövlətGömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin yanvar-sentyabraylarında ölkəyə 21,5 milyon dollar dəyərində 12,2 min ton süd vəqaymaq idxal edilib. Rəqəmlər cüzi görünür - ümumi idxalın cəmi0,1%-i. Lakin məhz bu kiçik pay artan asılılığı əks etdirir.
İdxal həcmi bir il ərzində 16,8%, xərclər isə 23,9% artıb. Yəniölkə təkcə daha çox almaqla qalmır, həm də hər ton üçün daha çoxödəyir. Bu da daxili istehsalın nə keyfiyyət, nə də çeşidbaxımından tələbatı qarşılamadığını göstərir.
İdxal südünün orta qiyməti əvvəlki ilə nisbətən artıb. Bu, həmdünya bazarlarında qiymətlərin yüksəlməsi, həm də daxili bazardatəzyiqin artması ilə bağlıdır. Qaymaq, yağ və pendirkateqoriyalarında çatışmazlıq xüsusilə nəzərə çarpır - buməhsullarda idxalın payı artıq 40%-ə yaxınlaşır.
Səbəblər təkcə iqtisadi deyil. Kiçik təsərrüfatların aşağıməhsuldarlığı, köhnəlmiş emal texnologiyaları və infrastrukturunbərabər paylanmaması daxili bazarı zəiflədir. Hazırda ölkədə südüntəxminən 60%-i kiçik ailə təsərrüfatlarında istehsal olunur. Buradasənaye standartları, soyutma sistemləri və sanitarsertifikatlaşdırma yoxdur. Bu, ixrac imkanlarını bağlayır, daxilirəqabət qabiliyyətini isə zəiflədir.
“Milla”, “Atena”, “Azər Süd”, “Gilan Dairy”, “Saf” kimi irimüəssisələr fəaliyyət göstərsə də, onların ümumi istehsaldakı payı25%-dən çox deyil. Bu şirkətlər bazarın əsas təchizatçılarıdır,lakin mövsümi dövrlərdə onlar da xammalın bir hissəsini idxaletməyə məcbur qalır.
Bunun fonunda qiymətlər sürətlə artır. 2025-ci ilin sentyabrındaBakıda 1 litr pasterizə edilmiş südün qiyməti 1,8-2 manat arasındadəyişirdi. 2024-cü ildə bu göstərici 1,4-1,5 manat idi. Ev qaymağıvə kəsmik demək olar ki, şəhər bazarlarından yoxa çıxıb.
İqtisadçılar bildirirlər ki, ilin əvvəlində dolların manataqarşı zəifləməsi belə südün pərakəndə qiymətlərini sabitləşdirməyəkömək etmədi. Əsas səbəb - emal güclərinin çatışmazlığı və bəziregionlarda epizootik sabitliyin pozulmasıdır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi son illərdə süd istehsalında illik2,5-3% artım qeydə alır. Lakin struktur baxımından balanssızlıqqalmaqdadır. Əksər təsərrüfatlar ailə tipli olduğundan, sünimayalanma, genetik seleksiya və yem balanslaşdırılması kimi müasirtexnologiyalar hələ geniş tətbiq edilmir. Nəticədə, Azərbaycandabir inəyin illik məhsuldarlığı orta hesabla 2,7-3 min litr təşkiledir, halbuki Avropa İttifaqı ölkələrində bu göstərici 7-8 minlitrdir.
“Aqrar İnkişaf – 2030” proqramı süd məhsulları üzrə özünütəminsəviyyəsini 2030-cu ilə qədər 90%-ə çatdırmağı hədəfləyir. Amma2025-ci ilə gəldikdə bu göstərici 68-70% aralığındadır.
Dövlət vəziyyəti dəyişmək üçün damazlıq mal-qara və texnikaalınmasına subsidiya ayırmaqda davam edir. Təkcə ilin ilk doqquzayında “Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyi” vasitəsilə 52 milyonmanatdan çox vəsait heyvandarlıq və emal müəssisələrinə yönəldilib.Amma bu tədbirlər hələ məhdud nəticə verir. Kreditlərin böyükhissəsi yeni layihələrə yox, mövcud istehsal güclərinin təmirinəsərf olunur. Fermerlər isə yem qiymətlərinin (ildə orta hesabla+17%) bahalaşmasından narazıdırlar, çünki bu, süd istehsalını azgəlirli edir.
Süd sektoru struktur zəifliyin göstəricisinə çevrildiyi halda,ət bazarı 2025-ci ildə sanki dözümlülük testinə çevrildi.Qiymətlər, logistika, baytarlıq nəzarəti və epizootik risklər birnöqtədə birləşdi və Bakı eyni anda üç cəbhədə - iqtisadi,sanitariya və diplomatik sahələrdə - hərəkət etməyə məcburqaldı.
2025-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında ölkəyə 75,8 milyon dollardəyərində 33,3 min ton ət idxal edilib. Bu, ötən ilin eyni dövrüilə müqayisədə 8 min ton az - yəni 19,5% azalma deməkdir. Pulifadəsində azalma 16,2% təşkil edib.
Bir baxışda bu, müsbət tendensiya kimi görünə bilər: idxalazalırsa, deməli, daxili istehsal artır. Amma reallıq fərqlidir.İstehsal həcmi artmayıb, əksinə, bir sıra rayonlarda kəsimlikmal-qaranın azalması və gəlirliliyin düşməsi müşahidə olunur.
İdxalın azalması fonunda 1 kq idxal ətinin orta qiymətinin 3,87manata yüksəlməsi göstərir ki, tələbat sabit qalıb, təklif isəməhduddur. Deməli, idxalın azalması özünütəminlə deyil, qiyməttəzyiqi və logistika problemləri ilə bağlıdır.
Ənənəvi olaraq Azərbaycanın əsas ət tədarükçüləri Braziliya,Rusiya, Ukrayna və Belarus olub. Fəqət 2025-ci ildə Bakı yeniaddımlar ataraq “təhlükəsiz idxal” strategiyasına yönəldi - yənibaytarlıq nəzarəti təmin edən və sabit tədarükə malik ölkələrləəməkdaşlıq.
Ən mühüm hadisələrdən biri Rumıniya bazarının açılması oldu.Uzun danışıqlardan sonra Rumıniyanın Qida və Baytarlıq Nəzarətiİdarəsi (ANSVSA) sertifikatları təsdiqlədi və bununla rumınşirkətlərinə Azərbaycana quş əti, qoyun, keçi, mal, donuz əti vəsüd məhsulları ixracına icazə verildi. Bu, təkcə texniki qərardeyil, həm də strateji siqnaldır: Azərbaycan tədarük mənbələrininməhdud dairəsindən çıxmaq və Şərqi Avropa üzərindən yeni logistikamarşrutları qurmaq niyyətindədir. Rumıniya üçün isə bu, CənubiQafqaza açılan iqtisadi pəncərədir - burada ətə tələbat sabit vəartandır.
Eyni vaxtda Azərbaycan Pakistan bazarını da açdı. PakistanınHeyvanların Karantin Departamenti bütün baytarlıq tələblərinə cavabverən sertifikat təqdim etdi. İl sonuna qədər Azərbaycana ilkpartiya mal əti gətiriləcəyi gözlənilir. Bu addım həm də siyasiölçüyə malikdir: Bakı və İslamabad artıq təkcə müdafiə sahəsindədeyil, aqrar və ərzaq əməkdaşlığında da tərəfdaşlıqlarınıdərinləşdirirlər.
2025-ci ilin ilk doqquz ayında daxili ət istehsalı 320 min tonolub - bu, ötən illə müqayisədə 2% azdır. Əsas səbəblər - yemqiymətlərinin bahalaşması, əhalinin alıcılıq qabiliyyətininazalması və bəzi bölgələrdə epizootik risklərin təsiridir.
Neftçala, Bərdə, Ağcabədi və Şəmkir rayonlarında fəaliyyətgöstərən iri təsərrüfatlar heyvan sayının azaldığını bildirir,kiçik fermerlər isə daha ucuz və çevik istiqamətə - quşçuluğa -yönəlirlər. Quş əti istehsalı təxminən 4% artsa da, bu, mal vəqoyun ətindəki azalmaları kompensasiya etməyə kifayət etmir.
Xüsusilə qoyun ətində çatışmazlıq daha kəskindir. Oktyabr-noyabraylarında bəzi rayonlar arasında heyvan daşınmasınınməhdudlaşdırılması və mal bazarlarının bağlanması nəticəsindəBakıda qoyun ətinin qiyməti 1 kq üçün 17 manatı keçib. İlinəvvəlində bu rəqəm 13–14 manat idi.
Azərbaycan açıq şəkildə bildirir ki, ərzaq müstəqilliyi radikalbaytarlıq və sanitar nəzarət islahatları olmadan mümkün deyil.2025-ci ildə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) və KəndTəsərrüfatı Nazirliyinin nəzdindəki Aqrar Xidmətlər Agentliyiheyvanların izlənməsi və nəzarətinin rəqəmsallaşdırılmasınıgücləndirərək EKTIS (Elektron Kənd Təsərrüfatı İnformasiya Sistemi)sistemini tətbiq etdi. Bu sistem vasitəsilə artıq peyvəndləmə,mənşə və heyvanların hərəkəti barədə bütün məlumatlar elektronqaydada qeydə alınır.
Eyni zamanda, ət istehsal edən təsərrüfatların dəstəklənməsiproqramı davam etdirilir: kökəltmə subsidiyaları, damazlıqheyvanlar üzrə kompensasiyalar və güzəştli kreditlər verilir. Lakin2025-ci ilin əsas prioriteti həcmi artırmaq deyil, dayanıqlıtəchizat zəncirləri və ərzaq ehtiyatlarının sığorta mexanizminiformalaşdırmaqdır. Bakı bu məsələdə praqmatik mövqe tutur: etibarlıtərəfdaşlarla əməkdaşlığı möhkəmləndirir, eyni zamanda qeyri-sabitidxal mənbələrindən asılılığı azaldır.
2025-ci ilin payızı bir daha göstərdi ki, ərzaq təhlükəsizliyitəkcə iqtisadi göstəricilərlə deyil, həm də bioloji sabitlikləmüəyyən olunur. Heyvandarlığın region iqtisadiyyatınındayaqlarından biri olduğu Azərbaycanda dabaq xəstəliyinin(foot-and-mouth disease) yayılması son on ilin ən ciddi sınağınaçevrildi.
Oktyabrın əvvəlində ilk yoluxma xəbərləri yayıldı. Cəmi ikihəftə ərzində xəstəlik Astara və Cəlilabaddan tutmuş Qax və Bərdəyəqədər bir neçə əsas heyvandarlıq zonasına çatdı.
Astarada Selyakəran, Gyüləkəran, Kələdəhne, Böyük Şahagacı,Suparıbağ, Şiyəkəran və Ərçivan kəndləri yoluxma ocaqlarınaçevrildi. Fermerlər inək və qoyun tələfatının artdığını, südünsatışının karantin səbəbindən dayandığını bildirirdilər.
Cəlilabad və Masallıda vəziyyət oxşar idi - xəstəlik otlaq vəbazar marşrutları boyunca yayılırdı. Oktyabrın sonuna doğru Bərdə,Beyləqan və Ağcabədi rayonlarında da yeni ocaqlar qeydə alındı.Qaxda isə fermerlər onlarla quzunun tələf olduğunu söyləyirdi.
AQTA 25 oktyabrdan etibarən risk zonalarında mal bazarlarınıbağladı, təsərrüfatlara isə tam dezinfeksiya və dezinseksiyaaparmaq göstərişi verdi. Ticarət yalnız yoxlamadan sonra bərpaoluna bilərdi.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin ilkin hesablamalarına görə, dabaq vəonunla bağlı məhdudiyyətlər nəticəsində 2025-ci ilin IV rübündə südistehsalı 8-10%, ət istehsalı isə 5–6% azalacaq.
Bakı vəziyyəti idarəli şəkildə nəzarətdə saxlamağa çalışır. AQTAvə Aqrar Xidmətlər Agentliyi birgə nəzarət tədbirlərinigücləndirdi. 25 oktyabrdan Gürcüstandan diri heyvan idxalınaməhdudiyyət qoyuldu, yalnız 72 saat ərzində kəsimə göndəriləcəkpartiyalar üçün istisna saxlanıldı.
Hər bir idxal olunan heyvan karantin və laboratoriya testindənkeçir.
Ölkə daxilində EKTIS sistemi üzərindən heyvanların rəqəmsaluçotu gücləndirildi. Bütün yoluxma, peyvənd və tələfat hallarıonlayn şəkildə qeydə alınır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi bildirir ki, payız peyvəndləməmərhələsi dekabrın sonuna qədər başa çatacaq, əlavə vaksinlər isəTürkiyə və Qazaxıstandan alınır.
Dabaq hadisəsi daha dərin struktur problemi açıq göstərdi:ambisiya ilə infrastruktur arasında tarazlıq yoxdur. Azərbaycanmüasir süd və ət zavodları qurur, lakin heyvanların 70%-nin olduğukəndlərdə baytarlıq xidməti hələ də minimal səviyyədədir.
Dövlət milyonlarla vəsaiti aqrar texnologiyalara və rəqəmsalplatformalara yatırır, amma real təhlükə məhz antisanitar şəraitdəfəaliyyət göstərən heyvan bazarlarından gəlir. AQTA-nın məlumatınagörə, virusun ilkin yayılma mənbəyi məhz həmin bazarlardır.
Hökumət zərər çəkmiş bölgələr üçün müvəqqəti subsidiyaları vəyemlərlə dərmanlara güzəştli mexanizmləri nəzərdən keçirir.Nazirlər Kabineti səviyyəsində heyvanların hərəkətinə nəzarətinsərtləşdirilməsi və “baytarlıq klasterləri” - diaqnostika vəpeyvənd məntəqələrindən ibarət kooperativ şəbəkələrin yaradılmasımüzakirə olunur.
Mütəxəssislər hesab edirlər ki, 2026-cı ilin yazına qədərvəziyyət sabitləşəcək, lakin itkilərin təsiri qaçılmazdır. Heyvansayındakı azalma və süd məhsuldarlığının enməsi növbəti ilinstatistik göstəricilərinə ciddi təsir edəcək, bərpa isə zaman vəetimad tələb edəcək.
Süd, ət və baytarlıq təhlükəsizliyi ilə bağlı 2025-ci ildəAzərbaycanda baş verənlər kənd təsərrüfatında “mövsümi problem”deyil - bu, yüklənmiş sistemin göstəricisidir. Bu yük artıq həmqiymət formalaşmasına, həm idxal strukturuna, həm də dövlətinritorikasına təsir göstərib.
Rəsmi Bakının baxışı ilə bu mənzərəni ümumiləşdirsək, tablo beləgörünür: praqmatik, lakin xəbərdarlıq dolu.
İnkar olunmaz faktdır ki, 2025-ci ildə ölkə 9 ay ərzində 12,2min ton süd və qaymaq idxal edib və bunun üçün 21 milyon dollardançox vəsait xərcləyib. Həcmlər 16,8%, xərclər isə 23,9% artıb. YəniAzərbaycan təkcə daha çox süd və süd məhsulu almayıb, həm də onlarıdaha baha qiymətə alıb.
Makroiqtisadçılar üçün bu, cəmi 0,1%-lik idxal payı kimi görünəbilər. Amma sosial mənada bu, çox ciddi siqnaldır - çünki süd lüksdeyil, gündəlik səbət məhsuludur.
Niyə bu məhz indi baş verir? Cavab sadədir.
Birinci səbəb: daxili təsərrüfatlar artıq bazarın tələb etdiyiçeşid strukturunu verə bilmir. Şəhər bazarı dəyişib. Şəhəristehlakçısı indi sadəcə “süd” almır. O, standartlaşdırılmış məhsulalır: pasterizə olunmuş qaymaq, qablaşdırılmış kərə yağı, tərkibisabit olan kəsmik, yoqurt, əridilmiş pendir. Bu artıq “kənddəngətirilmiş bir vedrə xama” dövrü deyil. Bu sənaye keyfiyyətidövrüdür.
Belə məhsulu istehsal etmək üçün sadəcə inək kifayət deyil.Soyuq zəncir lazımdır (yəni süd sağılmadan zavoda qədər sabittemperaturda daşınmalı, bakterioloji göstəricilər nəzarətdəsaxlanmalıdır), laboratoriya nəzarəti lazımdır, zülal-faizsabitliyi lazımdır. Bu olmadan sən supermarket rəfində dayanabilmirsən.
Azərbaycanda isə çiy südün əsas hissəsi hələ də kiçik ailətəsərrüfatlarından gəlir. Bu təsərrüfatların çoxunda nə soyuducuçən var, nə gündəlik sanitariya protokolu, nə də keyfiyyət üzrəsənədləşmə. Yəni məhsul fiziki olaraq var, amma sənaye standartınauyğunlaşdırılmayıb. Ona görə də emalçı zavod bu südü hər zamanqəbul edə bilmir, xüsusən də iri şəbəkələr üçün nəzərdə tutulanməhsul xəttinə. Nəticədə daxili xammal bolluğu kağız üzərindəqalır, bazarda isə defisit yaranır.
Ikinci səbəb: epizootik vəziyyət. Dabaq və regionlarda tətbiqolunan karantin məhdudiyyətləri (xüsusilə Astara, Cəlilabad,Masallı, Qax, Bərdə, Beyləqan, Ağcabədi istiqamətində) təkcəmal-qaranı qırmadı. Südün Bakıya çıxışını da kəsdi.
Sxem sadədir. Fermer süd sağır, amma rayon “qırmızı zona” elanolunub - karantin. Heyvan hərəkətinə məhdudiyyət var, xammalınsatışına məhdudiyyət var. Bəzi yerlərdə baytarlıq arayışı olmadançiy südün, hətta qaymağın belə satışına birbaşa qadağa qoyulub. Nəalınır? Süd var, amma südə çıxış yoxdur. Məhsul rayon daxilindəilişib qalır, Bakı bazarına çatmır.
Bu halda emalçı nə edir? Alternativ xammal axtarır. Bu ya idxalqaymağıdır, ya da toz süd (quru süd) əsasında qarışıqtexnologiyalar. Hər iki halda bu, daha bahalıdır. Ona görə də rəfdəqiymət qalxır. Yəni burada qiyməti qaldıran şey tamah deyil. Buradaqiyməti qaldıran epidemioloji məhdudiyyətdir.
Üçüncü səbəb: yem amili. 2025-ci ildə bir çox rayonlardakombiklərin (yem qarışıqları, yəni sənaye yeminin) qiyməti ortahesabla təxminən 17% qalxdı. Bu, südün maya dəyərinə birbaşazərbədir. Fermer heç vaxt özünə zərər satmaz. Xüsusən də əgəryemini nağd pulla alırsa və dövlət subsidiyası yalnız dövriyyəninbir hissəsini bağlayırsa.
O hansı seçimdə qalır? Ya sürünü azaldır, ya da sağımı azaldır.Hər iki halda ölkə daxilində təklif düşür. Təklif düşəndə isə idxalkanalı güclənir.
Burada ən təhlükəli məsələ qiymətin özü deyil. Ən təhlükəliməsələ vərdişdir.
Baxırıq mexanikaya: əgər emalçı idxal kanalına oturuşursa - yənio artıq xammalı Rumıniyadan, Braziliyadan, başqa yerdən ardıcılşəkildə gətirə bilirsə - o daha əvvəlki kimi kənddəki yerli fermeraməhkum deyil. Bu, istehsalçı-fermer üçün təhlükəli siqnaldır. Çünkizəmanətli alıcısı olmayanda o, sahədən çıxır. Fermer sahədənçıxanda ölkə gələn il artıq təkcə idxalı artırmır, idxala məcburqalır. Rəsmi Bakı məhz buna yol vermək istəmir: kənd təsərrüfatındadirəyi qırmaq olmaz, çünki onu bərpa etmək bahadır və uzunçəkir.
Azərbaycan artıq epizootik təhlükəsizlik məsələsində kompromisəgetmir. Bir neçə faizlik qiymət qənaəti naminə xəstəliyi ölkəyəburaxmaq - dövlət bunu 2025-ci il payızında artıq “qətiyyən olmaz”səviyyəsinə qaldırdı.
Dabaqdan sonra hər bir diri heyvan sərhəddə potensial təhlükəkimi qəbul olunur. Buna görə də 25 oktyabrdan Gürcüstan xətti ilədiri heyvan gətirilməsinə məhdudiyyətlər sərtləşdirildi: yalnız 72saat ərzində dərhal kəsimə göndəriləcək partiyalara icazə. Yəni“heyvan gətirək, burada saxlayıb yemləyək, sonra bazarlaşarıq”dövrü müvəqqəti bağlanır. Nə üstünlük verir bu yanaşma? Çünki hazırət partiyası (kəsilmiş, baytarlıq sertifikatı ilə) dahaidarəolunandır nəzarət baxımından. Dövlət riskdən qaçır.
Rumıniya ilə yeni xətt açılır: ANSVSA (Rumıniyanın baytarlıq vəqida təhlükəsizliyi qurumu) Azərbaycan üçün rəsmi uyğunluqsertifikatlarını təsdiqləyir. Bu, quş əti, qoyun əti, keçi əti, maləti, hətta donuz əti və süd məhsullarını əhatə edir. Paralel olaraqPakistanla xətt açılır: Pakistan tərəfi öz Karantin Departamentivasitəsilə Azərbaycanın tələblərinə uyğunluq sənədlərini təqdimedir və mal ətinin tədarükü üçün yaşıl işıq yanır.
Burada söhbət sadəcə “yeni dostlar tapdıq”dan getmir. Buradasöhbət risklərin sığortalanmasından gedir. Bakı bir-iki mənbədənasılı qalmaq istəmir. Mənbələri portfel kimi idarə etmək istəyir.Harada xəstəlik var - həmin mənbə müvəqqəti bağlanır. Haradalogistika bahalaşıb - həcm azalır. Harada baytarlıq nəzarətisabitdir və qiymət rəqabətlidir - həmin mənbə həcm qazanır. Bu,səssiz, amma çox sərt siqnaldır: dövlət sabah qiymətiucuzlaşdırmağı vəd etmir. Dövlət vəd edir ki, sabah ət ümumiyyətləolacaq. Ərzaq təhlükəsizliyi üçün bu daha vacibdir nəinki “birmanat ucuz olsun” populizmi.
Azərbaycan 2025-ci ildə ilk dəfə açıq şəkildə belə bir reallıqlaüz-üzə qaldı: epizootik hadisə (xəstəlik ocağı) artıq təkcə kəndtəsərrüfatı nazirinin kabinet məsələsi deyil. Bu, ərzaqtəhlükəsizliyi ilə bağlı dövlət siyasətinin mərkəzinə girib.Buradan nəticə belədir: süd, ət, baytarlıq və logistika artıq birzəncirin həlqələridir. Bu zəncirdə boşluq varsa, qiymət sadəcəbahalaşmır - sosial sabitlik zəifləyir.
Burada söhbət bir il ərzində baş verən müvəqqəti sıxıntıdangetmir. Burada söhbət sistemin yeni mərhələyə keçməsindən gedir. Bumərhələdə dövlət artıq fermerə sadəcə “istehsal et” demir. Dövlətparalel olaraq deyir: “mən sənə bazarı təmin edirəm, sən mənəbiosabillik ver.” Bu, artıq kənd təsərrüfatı dialoqu deyil. Bu,milli təhlükəsizlik dili.
Rəsmi Bakı 2025-ci ildə oyunu emosiyalarla yox, idarə olunanintizamla qurdu. Məqsəd açıqdır: bazarda panika yaratmamaq, sosialsabitliyi qorumaq, fermeri divara dirəməmək, amma eyni zamandabaytarlıq risklərini də görməzdən gəlməmək.
Artıq bir neçə istiqamət var ki, onlar təkcə operativ tədbirdeyil, uzunmüddətli xətt kimi oxunur.
Birinci. Sərhəddə sanitar nəzarətin və karantininsərtləşdirilməsi. Bu addım dabağa birbaşa cavabdır, amma eynizamanda daxili bazarın müdafiəsidir. Sərhəddən keçən heyvan artıq“maşından düşdü, bazara getdi” statusunda deyil. İndi qaydabelədir: əvvəl karantin. Yəni ölkəyə girən diri heyvan avtomatikrisk hesab olunur və nəzarətə götürülür. Bu, idxal axınınıləngidir, bəli. Amma bu, həm də yerli sürünü qoruyur.
Ikinci. EKTIS üzərindən işləmək. Bu, həqiqətən stratejiməsələdir. Dövlət artıq “Məhməddə 14 baş var, qonşuda 11 baş var”kimi şifahi hesabdan çıxmaq istəyir. Hədəf fərdi identifikasiya ilərəqəmsal uçotdur. Çünki dəqiq uçot olmadan heç nə proqnozlaşdırmaqolmur: nə qədər heyvan kəsimə gedəcək, hansı rayonda süd nə qədərdüşəcək, hansı kvartalda hansı bölgə qıtlığa girəcək. Uçotyoxdursa, siyasət yoxdur. EKTIS məhz bu uçotu qurmaq cəhdidir.
Üçüncü. İdxal ətinin istehlakçıya leqitimləşdirilməsi. Rumıniyavə Pakistan xətti əslində bunun nümunəsidir. Hər iki istiqamətdətədarük rəsmi baytarlıq sertifikatları ilə açılır. Yəni bazara beləmesaj gedir: “Bu ət təsadüfi mal deyil. Bu məhsul Azərbaycandasəlahiyyətli qurumlar tərəfindən icazə alıb.” Bu təkcə ərzaqtəhlükəsizliyi məsələsi deyil. Bu, siyasi legitimlikdir. Dövlətfaktiki olaraq məsuliyyəti açıq daşıyır və bunu istehlakçıyagöstərir.
Dördüncü. Subsidiyalar, kreditlər, damazlıq material və yemxərclərinə qismən kompensasiya.
Hökumət artıq aqrar agentliklər vasitəsilə heyvandarlıqsektorunu bu alətlərlə dəstəkləyib. Bu mexanizm sabah səhər bütünproblemləri həll eləmir, amma sürünün əriyib yoxa çıxma sürətiniaşağı salır. Başqa sözlə: dövlət prosesi tam dayandıra bilmir, ammaonu yavaşıdır. Bu bəlkə də ən praktik mərhələdir: vaxtqazanmaq.
Beşinci. 2026-cı ilə hazırlıq. Rəsmi dairələr çox yaxşı anlayırki, 2025-ci ilin dördüncü rübündə baş verənlər təqvimlə birlikdəbağlanmayacaq. İndi kəsilən zəifləmiş heyvan, indi düşən sağım odeməkdir ki, 2026-cı ilin yazında bazarda həm ət, həm süd daha azolacaq. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, idxal kanalları –güzəştli şərtlərlə, hökumətlərarası razılaşmalar əsasında –qabaqcadan açılmalıdır ki, Bahar 2026-da pərakəndə qiymətalovlananda biz bazarı itirməyək. Bu danışıqlar artıq gedir vəprioritet odur ki, tərəfdaş ölkələrin baytarlıq standartları bizimtələblərə uyğun olsun.
Azərbaycan əsas strateji hədəfdən – heyvani mənşəli bazaməhsullarda ərzaq müstəqilliyindən – imtina etmir. Amma 2025-ci ilgöstərdi ki, “özümüzü təmin edirik” şüarı plakat sözü deyil. Bu,çox mürəkkəb mühəndislik tapşırığıdır. Burada eyni vaxtda bir neçəşey idarə olunmalıdır: sürünün sağlamlığı, fermerin rentabelliyi(yəni təsərrüfatın pulda qalması), logistika, emal gücü, keyfiyyətstandartı və sonda – Bakı, Sumqayıt, Gəncə kimi böyük şəhərlərdəson qiymət. Yəni bu, sadəcə “mal-qaranı çoxaldın” deyil. Bu, bütövzəncirdir.
Süd sektoru dərin texnoloji modernizasiyaya möhtacdır. Əgər bizinəklərin məhsuldarlığını illik 2,7–3 min litrdən heç olmasa 4–4,5min litrə qaldıra bilməsək, qaymaq və pendirə görə həmişə xaricdənasılı qalacağıq. Bu, artıq aydındır. Deməli, damazlıq material,seleksiya (yəni hansı heyvanı saxlayırıq, hansını artırırıq), yembazasının idarə olunması, süni mayalanma, südün yığılması vəsoyudularaq toplanması “arzu olunan tövsiyə” yox, dövlət dəstəyiilə məcburi norma olmalıdır. Bu, xoş məsləhət mərhələsindənçıxıb.
Ət sektoru tədricən “nəzarət olunan idxal + lokal kökəltmənüvəsi” modelinə keçirilir. Bu, “öz heyvandarlığımız yığışır” deməkdeyil. Bu, reallığın tanınmasıdır. Epizootik təzyiq (dabaq və s.)yüksəkdir, yem bahadır, alıcılıq gücü gərgindir. Yalnız daxilisürüyə arxayın dayanmaq siyasi riskdir. Bakı bu riski sığortalayır:paralel təchizat xətləri qurur, mənbələri şaxələndirir, yüksəknəzarət altında idxalı sistemə inteqrasiya edir. Bu, emosionaldeyil, rasionallıqdır.
Dabaqla mübarizə artıq “kampaniya” olmayacaq. Bu, iqtisadisiyasətin daimi elementi olacaq. Yəni söhbət təkcə “baytar gəldi,iynə vurdu, getdi” səviyyəsində deyil. Bir kənddə – misal üçünAstarada – sərhədyanı zonada başlayan yoluxma iki həftə içindəBakıda südün rəf qiymətinə təsir edir. Bu artıq açıq şəkildə milliiqtisadi təhlükəsizlik parametridir. Buna görə də heyvan hərəkətinənəzarət, bazarların dezinfeksiyası, karantin dəhlizləri,qeyri-leqal heyvan dövriyyəsinin sıxışdırılması, rəqəmsal uçotaltında peyvənd - bunlar qalıcı normalara çevrilir.
Əhali yeni dövlət səmimiyyətinə uyğunlaşmalı olacaq. Bakı artıq“biz ətlə də, südlə də tam özümüzü təmin edirik” nağılını satmır.Ritorika dəyişir. Yeni formula belədir: “mən sizə təhlükəsizkeyfiyyətdə məhsula sabit çıxışı təmin edirəm, o cümlədən tərəfdaşölkələr vasitəsilə”. Bu, daha yetkin mövqedir. Populyar şüar qədərşirin səslənmir, amma real işləyən modeldir.
Və ən vacib nöqtə. 2025-ci il ərzaq təhlükəsizliyini kəndtəsərrüfatı mövzusu səviyyəsindən tam çıxardı. Bu, artıq təkcə inəkvə qoyun hekayəsi deyil. Bu, makrofinansdır. Bu, sosialsabitlikdir. Bu, sərhəd nəzarətidir. Bu, tədarükçülərləmünasibətlərin siyasi statusudur. Hətta diplomatiyadır.
Azərbaycan faktiki olaraq ikikanallı həyat təminatı sistemiqurur: daxili resurs + dövlət nəzarəti altında, baytarlıqdankeçmiş, etibarlı xarici təchizat dəhlizi. Bu, Bakının praqmatikxəttidir: mümkünsüzü vəd etməmək, idarə olunanı təmin etmək.
Gələn mərhələdə bu yanaşma daha da sərtləşəcək. Çünki müasirdünyada ərzaq artıq sadəcə qida deyil. Bu, suverenlik alətidir -enerji kimi, nəqliyyat dəhlizləri kimi, sərhəd təhlükəsizliyikimi.
