ABŞ-nin federal hökuməti, 2025-ci maliyyə ilinin sonu – sentyabrın 30-da gecəyarısından etibarən, yeni büdcənin təsdiqlənməməsi səbəbindən, 2019-cu ildən bəri ilk dəfə rəsmən bağlandı. Hökumətin bağlanması, büdcənin Konqres tərəfindən təsdiqlənməməsi və ya müvəqqəti maliyyələşdirmənin təmin edilə bilməməsi halında baş verir. Hökumətin bağlanması zamanı maaşların ödənilə bilməməsi səbəbindən, bir çox dövlət qurumu müvəqqəti olaraq fəaliyyətini dayandırır və ya hökumətin pul xərcləmək üçün qanuni səlahiyyəti ləğv edildiyi üçün ixtisarlara məcbur edilir.
ABŞ maliyyə ili 1 oktyabrda başlayır. Yeni maliyyə ilinin başlamazdan əvvəl həm Demokratlar, həm də Respublikaçılar tərəfindən təqdim edilən aralıq büdcə təklifləri Senatda kifayət qədər dəstək qazana bilmədi. Senatorlar demokratların, təxminən, 1 trilyon dollarlıq səhiyyə islahatını əhatə edən təklifini rədd ediblər, Respublikaçıların isə cari xərcləmə səviyyələrini qoruyan qanun layihəsi isə tələb olunan 60 səsi toplaya bilməyib. Nəticədə, hökumət müvəqqəti maliyyələşdirmə təmin edə bilməyib və bir çox qurum fəaliyyətini dayandırmaq məcburiyyətində qalıb.
Bu yerdə qeyd edək ki, səsvermə demokrat senator Ceff Merklinin oktyabrın 21-də başlayan və 22 oktyabra qədər fasiləsiz davam edən çıxışı ilə təxirə salınıb. Merkli hökumətin bağlanmasına və Trampın siyasətinə etiraz etmək üçün kürsüyə çıxıb və 22 saatdan çox danışıb.
Əsl səbəb
ABŞ-də federal büdcənin təsdiqlənməməsinin əsas səbəbi iki əsas partiya arasında prioritetlərin fərqli olmasıdır. Respublikaçılar müdafiə ilə bağlı olmayan dövlət xərclərini azaltmaq, immiqrasiya siyasətini sərtləşdirmək və borc limitinin artırılmasını məhdudlaşdırmaq istəyirlər. Digər tərəfdən, demokratlar səhiyyə, təhsil və sosial təminat kimi sosial proqramlarda israr edirlər.
Demokratlar tibbi sığorta subsidiyalarını genişləndirmək və Medicaid kəsintilərini geri qaytarmaq istəyirlər, Respublikaçılar isə sadə müvəqqəti büdcəni dəstəkləyirlər. Nəticə etibarilə, Demokrat senatorlar respublikaçıların dəstəklədiyi qanun layihəsinin əleyhinə çıxırlar.
Respublikaçılar Senatda çoxluğa sahib olsalar da, 60 səs tələbini aşa bilmirlər və bu da Demokratların təsdiqi olmadan heç bir qanun layihəsinin irəliləməsini qeyri-mümkün edir. Məhz bu səbəbdən sentyabrın 19-da Nümayəndələr Palatası tərəfindən təsdiqlənən Respublikaçıların müvəqqəti büdcəsi qəbul edilməyib.
Hökumətin bağlanması nə deməkdir?
ABŞ Konqres Büdcə İdarəsi (CBO) bağlanma zamanı, təxminən, 750 min işçinin məzuniyyətə göndərilə biləcəyini təxmin edir. Tramp administrasiyası hökumətin bağlanmasının lazımsız xərcləri azaldacağını iddia etsə də, müxalifət bu addımın iqtisadi sabitliyə təhlükə yaratdığına inanır. Fakt isə budur ki, bu bağlanmanın uzadılması çoxsaylı maliyyə problemləri yaradır. Bundan əlavə, Trampın da bildirdiyi kimi, bağlanmanın qeyri-müəyyən müddətə davam etməsi gözlənilmir. Tərəflər bir şəkildə razılığa gəlməli və sistemi yenidən işə salmalıdırlar. Ən çox ehtimal olunan həll yolu səhiyyə subsidiyaları ilə bağlı ortaq məxrəcə gəlməkdir. Trampın səhiyyə xərcləri ilə bağlı demokratlarla danışıqlara açıq olacağı barədə açıqlaması yaxın günlərdə güzəşt əldə edilə biləcəyi gözləntilərini yaradıb.
Ümumiyyətlə, Donald Tramp vəzifəsinin icrasına başladığı gündən bəri həyata keçirdiyi federal ixtisarlarla bağlı xeyli mübahisələrə səbəb olub. Milyarder İlon Maskın rəhbərlik etdiyi Hökumət Səmərəliliyi Departamenti (DOGE), xüsusən də federal agentliklərə edilən ixtisarlarla bağlı Demokratlardan tənqidlərə məruz qalıb. May ayında DOGE-dən ayrılmazdan əvvəl Mask 2 trilyon dollarlıq ixtisar vədini yerinə yetirə bilmədiklərini və ümumi ixtisarların təxminən 160 milyard dollar olduğunu bildirib.
Təhlillər göstərir ki, Tramp administrasiyası bağlanmadan federal ixtisarları sürətləndirmək üçün fürsət kimi istifadə edə bilər. Bu, ixtisarların müəyyənləşdirilə və genişmiqyaslı ixtisarların daimi həyata keçirilə biləcəyini göstərir.
Keçmiş bağlanmaların izləri
Hökumətin bağlanması ABŞ-də unikal deyil. 1976-cı ildən bəri ABŞ tarixində 21 bağlanma baş verib ki, bunlardan dördü uzunmüddətli olub. Bağlanmalardan ilk ikisi 1995-1996-cı illərdə eks prezident Bill Klintonun administrasiyası dövründə baş verib. 14 noyabr 1995-ci ildə başlayan və 18 noyabrda başa çatan bağlanma beş gün, 16 dekabr 1995-ci ildə başlayan və 5 yanvar 1996-cı ildə başa çatan bağlanma isə 21 gün davam edib.
Barak Obama administrasiyası dövründə də 1 oktyabr 2013-cü ildə başlayıb 16 oktyabrda başa çatan 16 günlük bağlanma baş verib. Prezident Donald Trampın ilk səlahiyyət müddəti ərzində ölkə tarixində ən uzunmüddətli – 35 günlük bağlanma baş verib. Belə ki, bu bağlanma Meksika sərhədində tikintisi planlaşdırılan divarın maliyyələşdirilməsi ilə bağlı mübahisədən qaynaqlanıb və 35 günlük ən uzun müddət olub. Bu dövrdə yüz minlərlə federal işçi maaşsız qalıb, hava limanlarında təhlükəsizlik tədbirləri pozulub və bəzi dövlət xidmətləri bağlanıb.
İqtisadi təsirlər
ABŞ qanunlarına görə, Konqres oktyabrın 1-də başlayan yeni maliyyə ili üçün büdcəni vaxtında təsdiqləməsə, xərcləmə səlahiyyəti ləğv edilir və federal hökumət bağlanır. Bu, vacib xidmətlər istisna olmaqla, bütün fəaliyyətlərin azalmasına səbəb olur. Əsas personal - ordu, kəşfiyyat, hava nəqliyyatına nəzarət, dövlət xəstəxanaları və təhlükəsizlik qüvvələri - fəaliyyətdə qalsa da, yeni büdcə layihəsi qəbul edilənə qədər maaşlarını ala bilmirlər. Milli parklar, muzeylər, viza və pasportların işlənməsi, ətraf mühit yoxlamaları və elmi tədqiqat layihələri hamısı dayandırılıb.
Federal hökumətin bağlanması qısa müddətdə bütün ABŞ iqtisadiyyatını dondurmasa da, bir çox sektorda gecikmələr və qeyri-müəyyənlik yaradır. Hesablamalara görə, 750 min federal işçinin müvəqqəti olaraq məzuniyyətə göndərilməsinin gündəlik xərci təxminən 400 milyon dollardır. Əgər bağlanma iki həftə davam edərsə, bu xərcin 5,6 milyard dollara çatacağı təxmin edilir. Bu, ABŞ-ın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM), təxminən, 0,1-0,2 faizinə bərabərdir.
ABŞ-nin maliyyə naziri Skott Bessent hökumətin bağlanmasının iqtisadiyyata hər gün 15 milyard dollara qədər başa gələ biləcəyini bildirib.
Konqresin Büdcə İdarəsi (KBİ) 2018-2019-cu illərin bağlanmasının ÜDM-i 11 milyard dollar azaltdığını, bunun 3 milyard dollarının daimi itkilər olduğunu təxmin edir.
ABŞ iqtisadiyyatında bağlanma nəticəsində yaranan itkilər qısa müddətdə dözümlü ola bilsə də, uzunmüddətli bağlanma özəl sektorun xərclərini və istehlak tələbini zəiflədəcək. Məsələn, bu il oktyabrın 6 və 7-də 9 mindən çox uçuş təxirə salınıb. Hava nəqliyyatı dispetçerləri vacib işçi hesab edilsə də, son günlərdə əməkhaqqının ödənilməməsi səbəbindən xəstəlik məzuniyyətində olanların sayının artdığı bildirilir.
Hökumətin bağlanmasının ən ağır təsirlərindən biri məlumat axınının olmaması və 2025-ci maliyyə ili büdcə hesabatının açıqlanmasıdır. Bu, ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin (FED) qərarlarına təsir edəcək məşğulluq, işsizlik və inflyasiya kimi makroiqtisadi məlumatların açıqlanmasının qarşısını alacaq.
Bazarlara təsir
Qeyri-müəyyən dövrlərdə inkişaf edən təhlükəsiz sığınacaq olan qızıl, bu bağlanma nəticəsində yüksəlməyə davam edir. Oxşar artım Bitcoin-də də müşahidə olunur və ABŞ-nin istiqraz bazarları dəyişkənlik yaşayır. Uzunmüddətli faiz dərəcələri yüksəlməyə doğru meyl göstərsə də, dollar indeksi zəif olaraq qalır. Uzunmüddətli bağlanma ABŞ kredit reytinqi proqnozunun yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb ola bilər. Tramp bu hadisələrə görə Demokratları günahlandırsa da, əslində onlar uzunmüddətli bağlanma istəmirlər. İki tərəf arasında razılaşma qaçılmazdır, lakin qarşıdakı günlər kimin geri çəkiləcəyini göstərəcək. Bu vəziyyətin Amerika cəmiyyətinə ən birbaşa təsiri kütləvi şəkildə işdən çıxarılmalar və ya işdə qalanların müvəqqəti əməkhaqqının itirilməsi olacaq ki, bu da istehlakçı xərclərinin azalmasına, özünəinamın azalmasına və qeyri-müəyyənliyə səbəb olacaq. ABŞ dövlət istiqrazları üzrə faiz dərəcələri arta bilər, çünki investorlar onları daha yüksək risk kimi qəbul edirlər. Buna görə də, dekabra qədər borc tavanının artırılması ilə bağlı razılığa gəlmək çox çətin olacaq və bağlanma ABŞ-ın 2025-ci ildə dövlət istiqrazları üzrə defolt qorxularını artıracaq.
Hökumətin yeni xalis borc götürməsinin qarşısını alacaq borc tavanı ilə bağlı razılığa gəlməmək, bağlanmanın özündən daha böyük iqtisadi nəticələrə səbəb olacaq. Dövlət borcları üzrə faiz dərəcələrinin artması kredit faiz dərəcələrinin, xüsusən də ipoteka faiz dərəcələrinin geniş şəkildə artmasına, mənzil böhranını daha da şiddətləndirməsinə və nəticədə ümumi daxili məhsulun azalmasına səbəb ola bilər.
Kredit almaq üçün bu növ sığortaya güvənən potensial ev alıcıları çətin vəziyyətə düşəcəklər. Bu, mənzil bazarını daha da aşağı salacaq və iqtisadi artıma mənfi təsirini artıracaq.
Bundan əlavə, bağlanma maliyyə bazarlarında investorlar və FED-in pul siyasətinə rəhbərlik etmək üçün zəruri olan statistik göstəricilərin mövcudluğunu təhlükə altına qoyacaq.
Statistikanın böyük bir hissəsi fəaliyyəti dayandırılacaq dövlət qurumları tərəfindən hazırlanır.
Bir sözlə, səhm qiymətləri daha yüksək faiz dərəcələri, aşağı aktivlik və statistik qeyri-şəffaflıq səbəbindən düşə bilər.
