Müəllif: Elçin Alıoğlu
Mənbə: Trend
Dünya ticarət marşrutlarının yenidən bölüşdürülməsinə diqqət yönəldərkən, Azərbaycan addım-addım cənub istiqamətində mövqelərini gücləndirir və Şərqi Aralıq dənizi hövzəsinə çıxış əldə edir. Uzun illər sanksiyaların və təcridin təsiri altında qalan Suriya yenidən beynəlxalq marağın mərkəzinə çevrilir. Dəməşqin regional arxitekturada canlanmaqda olan rolu elə bir dövrə təsadüf edir ki, Bakı ixracın diversifikasiyasına və yeni enerji bazarlarının axtarışına sistemli şəkildə girişib. Beləcə, onilliklərdən sonra ilk dəfə elə bir formul yaranır ki, burada Azərbaycan və Suriya təkcə tərəfdaş deyil, həm də Yaxın Şərqin yeni enerji məntiqinin potensial müəllifləridir.
2025-ci ilin Suriyası artıq on il əvvəlki ölkə deyil. BMT və Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, son iki ildə ölkənin ÜDM artımı ildə təxminən 3,2 faiz olub - əsasən kənd təsərrüfatı, daxili ticarət və bərpa olunan xarici sərmayələr hesabına. Amma enerji sektoru hələ də Suriyanın iqtisadiyyatında Axilles dabanı sayılır. Müharibədən əvvəl qaz elektrik enerjisi istehsalının təxminən 45 faizini təmin edirdi, indi bu göstərici 15 faizə belə çatmır.
Dünya Bankının hesablamalarına görə, Suriyanın enerji infrastrukturu üzrə zərərin ümumi məbləği 120 milyard dollardan çoxdur. 13 iri elektrik stansiyasından cəmi beşi işlək vəziyyətdədir və o da minimal gücdə. Əsas qaz yataqları - Şaer, Deyr əz Zor və Palmira - ya tamamilə dağıdılıb, ya da əsaslı bərpaya ehtiyac duyur. Belə bir şəraitdə həm resurslara, həm təcrübəyə, həm də texnoloji potensiala malik olan Azərbaycan təbii strateji tərəfdaşa çevrilir.
Azərbaycan qazının Suriyaya ixracı ilə bağlı danışıqlar 2024-cü ildən Türkiyənin vasitəçiliyi ilə aparılırdı. Türkiyə Energetika Nazirliyinin məlumatına görə, ilkin mərhələdə söhbət illik 1,5-2 milyard kubmetr həcmində qaz tədarükündən gedir. Qaz Suriyaya Türkiyə ərazisindən keçərək Bab əl Hava sərhəd məntəqəsi vasitəsilə tərs axın sxemi ilə çatdırıla bilər.
SOCAR artıq Suriya tərəfi ilə infrastrukturun bərpası üzrə məsləhətləşmələrdə iştirak edir. İlkin hesablamalara əsasən, Suriyanın qaz-nəqliyyat sisteminin minimal istismar səviyyəsinə gətirilməsi üçün 3-3,5 milyard dollar həcmində sərmayə tələb olunur. Birinci mərhələdə Homs-Lazkiyə magistral xəttinin, sıxıcı stansiyaların və Hələb ətrafındakı qazpaylayıcı qovşaqların bərpası nəzərdə tutulur.
Ekspertlərin fikrincə, işlər plan üzrə getsə, artıq 2026-cı ilin sonuna qədər Suriya daxili qaz tələbatının 50-60 faizini yerli istehsalla ödəyə biləcək. Suriya Energetika Nazirliyi hesab edir ki, Azərbaycan qazının idxalı beş elektrik stansiyasını yenidən işə salmağa və sənaye zonalarının əsas hissəsini enerji ilə təmin etməyə imkan verəcək.
Suriyanın enerji sektorunun bərpasında əsas maneə maliyyə mənbələrinin məhdudluğudur. Beynəlxalq maliyyə institutları sanksiyalar səbəbindən hələ də fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Fəqət vəziyyət dəyişməyə başlayıb. 2025-ci ildə Avropa İttifaqı Suriyanın enerji sektoruna sərmayə yatırmaqla bağlı bəzi məhdudiyyətləri dayandırdı. Böyük Britaniya isə daha irəli gedərək, özəl şirkətlərinə BMT nəzarəti altında "humanitar enerji layihələrində" iştirak icazəsi verdi.
Əsas maliyyə mənbələri Azərbaycan, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən gələn özəl sərmayələrdir. Bakı sanksiya risklərini azaltmaq üçün Türkiyə və Qətər fondları ilə birgə müəssisələr vasitəsilə Suriya layihələrinə qoşulma variantını nəzərdən keçirir.
Azərbaycan İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin məlumatına görə, Azərbaycanın Suriyaya potensial sərmayəsi beş il ərzində 1,2 milyard dollara çata bilər. Bunun 40 faizi enerji infrastrukturu, 25 faizi xammalın emalı, qalan hissəsi isə metallurgiya və qiymətli metallar sektoruna yönəldiləcək.
Sanksiya təzyiqi hələ də qeyri-müəyyənlik yaradır. ABŞ prezidenti Tramp "Sezar Qanunu"nun yenidən baxılmasını istəsə də, Konqres hələlik onu ləğv etməyib. Bununla belə, 2025-ci ilin əvvəlində ABŞ administrasiyası Suriyanın enerji və infrastruktur bərpasına yönəlmiş layihələr üçün "müvəqqəti humanitar istisnalar" tətbiq etdiyini açıqladı.
Dövlət Departamentinin məlumatına görə, bu istisnalara Türkiyə, Qətər və Azərbaycan şirkətləri də daxil olmaqla 14 qurum salınıb. Bu, SOCAR və Azərbaycan podratçılarına Suriyada ikinci dərəcəli sanksiya riski olmadan fəaliyyət göstərmək üçün unikal imkan yaradır.
ABŞ Dövlət Departamentinin nümayəndəsi 2025-ci ilin fevralında belə bir bəyanat vermişdi: "Suriyanın enerji sabitliyini və humanitar böhranın azalmasını dəstəkləyən bütün təşəbbüsləri alqışlayırıq." Bakı bu diplomatik siqnalı maksimum rasional şəkildə dəyərləndirir.
Azərbaycan-Suriya əməkdaşlığının ən gözlənilməz, lakin strateji baxımdan önəmli istiqamətlərindən biri qiymətli metalların hasilatı və emalıdır. Uzunmüddətli müharibədən sonra Suriyanın qızıl sənayesi demək olar ki, dağıdılıb. Suriya Sənaye Nazirliyinin məlumatına görə, 12 müəssisədən cəmi üçü fəaliyyət göstərir və onların da məhsuldarlığı müharibədən əvvəlki səviyyənin 15 faizindən çox deyil.
2025-ci ilin əvvəlində Suriyanın Qiymətli Metallara Nəzarət Baş İdarəsi rəhbərliyi ilə Azərbaycanın müvəqqəti işlər üzrə vəkilinin görüşü baş tutdu. Görüşdə Azərbaycan şirkətlərinin geoloji kəşfiyyat, avadanlıqların bərpası və birgə müəssisələrin yaradılmasında iştirakı müzakirə edildi. Məqsəd Qarabağda - xüsusilə Qoşbulaq, Soyalu və Kəlbəcərdə qızıl və mis yataqları üzrə əldə edilmiş azərbaycan təcrübəsini Suriyada tətbiq etməkdir.
Azərbaycan üçün bu, sadəcə sərmayə deyil, sənaye nou-haunun ixracıdır. Suriyada qızıl hasilatının maya dəyəri dağıdılmış infrastruktur, kadr çatışmazlığı və logistika problemləri səbəbindən yüksəkdir. Amma bunun əvəzində Bakı yeni resurs bazalarına çıxış əldə edir və əlavə dəyər zəncirini - xammaldan zinət məhsullarına qədər - genişləndirir.
Ekspertlərin hesablamalarına görə, Azərbaycan Suriyanın qızıl hasilatı sektorunda 20 faiz pay əldə etsə, 2028-ci ilə qədər illik gəlir təxminən 150 milyon dollar təşkil edəcək. Bundan başqa, Suriya qızılının Azərbaycanda emalı ölkəmizi zərgərlik və əyarlama sahəsində regional mərkəzə çevirəcək.
Suriya ilə əməkdaşlıq Azərbaycanın təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji maraqlarına xidmət edir. Bakı ilk dəfə olaraq Yaxın Şərqdə davamlı mövcudluq formalaşdırır və bununla da Türkiyə-İran-Qafqaz üçbucağından kənara çıxır.
Bu addım Azərbaycanın 2022-2023-cü illərin enerji böhranından sonra həyata keçirdiyi enerji diversifikasiyası doktrinasının tərkib hissəsidir. Əgər 2020-ci illərin əvvəlində Azərbaycan qaz ixracının 80 faizi Avropanın payına düşürdüsə, 2025-ci ildə bu göstərici 63 faizə enib. Qalan 37 faiz Türkiyə, Balkanlar, Mərkəzi Asiya və indi də Yaxın Şərq istiqamətlərinə bölünür.
Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk yarısında cənub istiqamətində enerji ixracı 12 faiz artıb və bu, Türkiyə üzərindən genişlənən tədarük axınları ilə birbaşa əlaqəlidir. Perspektivdə Azərbaycan təkcə Suriyaya qaz ixrac edən ölkə deyil, həm də Fars körfəzi, Aralıq dənizi və Avropa arasında enerji axınlarını birləşdirən tranzit platformasına çevrilə bilər.
Azərbaycan-Suriya münasibətlərinin daha geniş mənası Bakının ziddiyyətli maraqları olan ölkələr arasında vasitəçi rolunu oynamaq bacarığında görünür. Çin vasitəçiliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında normallaşma mərhələsinə keçid fonunda regiona yeni, neytral dialoq meydanları lazımdır.
Azərbaycanın İran, Türkiyə, İsrail və ərəb monarxiyaları ilə balanslı münasibətləri ona bu rolu oynamağa imkan verir. Doha Yaxın Şərq Araşdırmaları İnstitutunun məlumatına görə, 2025-ci ildə Bakı dəfələrlə Suriyalı və israilli ekspertlər arasında su və enerji təhlükəsizliyi məsələlərində mümkün təmas platforması kimi qeyd olunub.
Suriya isə öz növbəsində Azərbaycanı İslam dünyasına açılan körpü, beynəlxalq tribunlarda səsini eşitdirə biləcək tərəfdaş kimi görür. Azərbaycanda dini və etnik qrupların dinc birgəyaşayışı təcrübəsi Suriyanın müharibədən sonrakı bərpa mərhələsi üçün mühüm modeldir - çünki məhz konfessional barışıq və reinteqrasiya məsələləri Suriyanın gələcək sabitliyinin açarıdır.
Azərbaycan-Suriya əməkdaşlığının geoiqtisadi ölçüsü enerji sektoru ilə məhdudlaşmır. Azərbaycan qazının Suriyaya tədarükü və gələcəkdə neft, eləcə də metallarla bağlı ixrac layihələrinin həyata keçirilməsi üçün yeni logistika əlaqələrinin qurulması zəruridir.
Əsas elementlərdən biri Naxçıvandan Türkiyə üzərindən Suriyanın sərhədinə qədər uzanan marşrutun modernləşdirilməsi ola bilər. Bu modeldə Türkiyə əsas tranzit tərəfdaş rolunu oynayır. Paralel şəkildə, Azərbaycanın yüklərinin Aralıq dənizinə çıxışı üçün Latakiya və Tartus limanlarından istifadə imkanları da müzakirə olunur.
Türkiyə Nəqliyyat Nazirliyinin ilkin məlumatlarına görə, artıq Azərbaycan, Türkiyə, Suriya və İraqı birləşdirəcək "Cənub Enerji Dəhlizi" layihəsi üzərində danışıqlar aparılır. Məqsəd - Qara dəniz və Avropa istiqamətlərindəki həddindən artıq yüklənməni aradan qaldıraraq enerji daşıyıcılarının daha çevik marşrutla daşınmasını təmin etməkdir.
Əgər layihə reallaşarsa, o, TANAP və TAP-dan sonra regionun ən iri transmilli enerji infrastrukturu olacaq və Azərbaycanın Cənubi Aralıq dənizi və Afrika bazarlarına strateji çıxışını təmin edəcək.
Ambisiyalı perspektivlərə baxmayaraq, Azərbaycan-Suriya əməkdaşlığı bir sıra risklərlə müşayiət olunur. Əvvəla, siyasi risklər qalmaqdadır. Sanksiya rejimi hələ də qüvvədədir, daxili islahatlar isə ləng gedir. Korrupsiya, zəif idarəetmə institutları və bürokratik səmərəsizlik - bütün bunlar investisiya prosesini yavaşıda bilər.
İqtisadi risklər də az deyil. Fitch Solutions-un qiymətləndirməsinə əsasən, Suriyada infrastruktur layihələrinin orta gəlirlilik dövrü 8-12 il arasında dəyişir. Üstəlik, 2025-ci ilin iyununa olan məlumatlara görə, ölkədə illik inflyasiya təxminən 68 faiz səviyyəsindədir və valyuta sabitsizliyi xarici sərmayədarlar üçün əlavə təzyiq yaradır.
Lakin Azərbaycan bu əməkdaşlığa soyuq başla və praqmatik yanaşma ilə baxır - nə romantik illüziyalarla, nə də risklərə qarşı kor optimizmlə. Bakı üçün burada əsas məsələ strateji dividendlərdir. Suriyada hətta məhdud miqyasda iştirak belə Azərbaycanın beynəlxalq imicini möhkəmləndirir və onu regionda müstəqil oyunçu kimi təqdim edir.
Azərbaycan-Suriya tərəfdaşlığı qısamüddətli iqtisadi layihə deyil, Bakının Yaxın Şərqin yeni siyasi-iqtisadi arxitekturasında möhkəmlənməsini hədəfləyən uzunmüddətli strategiyanın tərkib hissəsidir. Böyük dövlətlər bölgədə təsirini hərbi və ya siyasi rıçaqlar vasitəsilə artırmağa çalışdığı halda, Azərbaycan iqtisadiyyatı, infrastrukturu və enerjini "yumşaq güc" alətinə çevirib.
Suriyanın bərpasında iştirak Bakıya təkcə yeni bazarlar qazandırmır, həm də ABŞ, Türkiyə, ərəb ölkələri və hətta İranla münasibətlərdə əlavə diplomatik manevr sahəsi yaradır. Enerjinin yenidən geosiyasi valyutaya çevrildiyi bir dövrdə bu istiqamət Azərbaycanın rolunu sadəcə regional ixracatçıdan çıxarıb, Yaxın Şərqin gələcək enerji sisteminin memarı səviyyəsinə qaldıra bilər.
