AMEA-nın 80 illik yubileyinə həsr olunmuş yığıncaqda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkə elmi və alimləri qarşısında bir sıra mühüm vəzifələr qoydu. Bu vəzifələrdən biri də süni intellektin inkişafı və elmi tədqiqatlarda onun tətbiqi məsələsi idi.
Prezident çıxışında qeyd etdi: “Süni intellekt. 10 il əvvəl bu barədə heç kim heç nə danışmırdı. Bu gün artıq bu, ölkələrin gələcək inkişafının ayrılmaz hissəsidir. Biz burada geri qalmamalıyıq. Ona görə dövlət lazımi addımları atır. Biz hər zaman əsas aparıcı xəttin arxasınca gedirik və geri qalmamalıyıq. Ona görə Azərbaycanda süni intellektin həm inkişafı, həm də həyatda, iqtisadiyyatda, texnoloji inkişafda tətbiqi bu gün reallıqdır və əlbəttə ki, biz burada Azərbaycan alimlərinin fəal iştirakını gözləyirik”.
Bəs süni intellekt konkret olaraq elmi tədqiqatlarda hansı imkanlar yaradır və Azərbaycan alimləri bu prosesdə necə fəal iştirak edə bilərlər?
Dosent İlham Əhmədov mövzu ilə bağlı Musavat.com-a fikrini bölüşüb: "Prezidentin ölkə elmi və alimləri qarşısında qoyduğu vəzifələr AMEA-dan çox, Elm və Təhsil Nazirliyinə (ETN) aiddir. Çünki elmin bu sahələri ilə məşğul olan elmi-tədqiqat institutları indi AMEA-nın yox, ETN-nin tabeliyindədir.
Süni intellekt (Sİ) XXI əsrdə elmi tədqiqatların metodologiyasını, miqyasını və sürətini əsaslı şəkildə dəyişdirən ən mühüm texnoloji inqilablardan biridir. Əgər bir vaxtlar elmi bilik fərdi müşahidə, intuisiya və empirik təcrübəyə əsaslanırdısa, bu gün elmin inkişafı alqoritmik düşüncə, böyük verilənlər və hesablama modelləri ilə sıx vəhdətdədir. Süni intellekt artıq tədqiqatçının yardımçısı olmaqla kifayətlənmir — o, elmi kəşfin birbaşa iştirakçısına çevrilib.
Birincisi elmi tədqiqatların yeni mərhələsi: idrak və hesablama sinerjisidir. Ənənəvi elmi metodda üç əsas mərhələ mövcud idi: hipotezin irəli sürülməsi, təcrübə və məlumat toplanması, nəticələrin təhlili və ümumiləşdirilməsi. Süni intellekt bu ardıcıllığı köklü şəkildə dəyişir. Artıq hipotezlər avtomatik generasiya olunur, milyonlarla mənbədən toplanan məlumatlar eyni anda emal edilir, nəticələr isə hesablama modelləri vasitəsilə proqnozlaşdırılır. Nəticədə elm yalnız insan təhlili ilə deyil, həm də hesablama idrakı ilə inkişaf edir.
İkincisi, süni intellektin elmi tədqiqatlarda əsas tətbiq istiqamətləridir:
- Böyük verilənlərin analizi. Müasir elmdə məlumat axını misilsiz dərəcədə artıb — genom tədqiqatlarından iqlim modellərinə qədər. Süni intellekt bu məlumat kütləsini strukturlaşdırır, nümunələri aşkarlayır və yeni hipotezlər təklif edir. Məsələn, NASA-nın Sİ sistemləri teleskoplardan gələn milyonlarla şəkli təhlil edərək, insan gözünün fərqinə vara bilmədiyi planetləri müəyyənləşdirir.
- Elmi ədəbiyyatın avtomatik təhlili. Sİ alqoritmləri artıq yüz minlərlə elmi məqaləni oxuyaraq onları mövzular üzrə qruplaşdırır, yeni tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirir, təkrarlanan və ya zəif nəticələri filtrasiya edir. “Semantic Scholar” kimi platformalar bu sahədə önəmli nümunədir.
- Modelləşdirmə və simulyasiya. Fizika, kimya, biologiya və iqtisadiyyat sahələrində Sİ real eksperimentləri rəqəmsal mühitdə təkrarlayır. Bu yanaşma həm maliyyə xərclərini azaldır, həm də riskləri minimuma endirir. COVID-19 dövründə tətbiq olunan modellər virusun yayılma trayektoriyasını proqnozlaşdıraraq, siyasət qərarlarına ciddi təsir göstərmişdi.
- Biotibbi və genetik tədqiqatlar. Süni intellekt biotibbi araşdırmalarda inqilabi nəticələr verir: DNT ardıcıllığını oxuyur, xəstəlik risklərini proqnozlaşdırır, yeni dərman formulaları təklif edir. DeepMind şirkətinin “AlphaFold” sistemi zülal strukturlarının proqnozlaşdırılmasında uzun illərdir mövcud olan elmi problemi həll etməklə bu sahədə dönüş nöqtəsi yaradıb.
- Elmi yaradıcılıq və ideya sintezi. Müasir alqoritmlər artıq yalnız məlumat emal etmir, həm də yeni nəzəri modellər yaradır. Onlar müxtəlif elm sahələrindən bilikləri birləşdirərək interdisiplinar ideyalar formalaşdırır. MIT və Stanford universitetlərində yaradılan Sİ sistemləri bunun real nümunəsidir — onlar fizika ilə kimya qanunları arasında yeni əlaqələri aşkarlayıb.
Üçüncü istiqamət üzrə danışan dosent deyib ki, Sİ elmin metodologiyasını transformasiya edir: "Süni intellektin tətbiqi elmin strukturunu dəyişir. Əgər əvvəllər alimlər uzunmüddətli müşahidə və təcrübələr nəticəsində hipotezlər irəli sürürdülərsə, indi Sİ milyonlarla məlumat üzərində saniyələr ərzində hipotez yarada bilir. Təcrübələr simulyasiya şəklində keçirilir, nəticələr obyektiv və alqoritmik formada qiymətləndirilir. Beləliklə, bilik istehsalı xətti ardıcıllıqdan çıxaraq şəbəkəvi və əlaqəli sistemə çevrilir. Dördüncü isə süni intellektin elmi tədqiqatlarda tətbiqinin üstünlükləridir:
- Sürət və səmərəlilik: məlumatların emalı və təhlili saniyələr ərzində baş verir.
- Dərin analitika: insan tərəfindən fərq edilməyən korrelyasiyalar aşkarlanır.
- Yeni ideyaların yaranması: fərqli sahələrdən biliklər sintez olunur.
- Subyektivliyin azalması: səhv ehtimalı və insan qərəzi minimuma endirilir.
- Resurs qənaəti: bahalı və uzunmüddətli təcrübələr rəqəmsal modellərlə əvəz olunur.
- Risklər və etik çağırışlar.
Süni intellektin elmə inteqrasiyası ilə bağlı bir sıra problemlər də aktuallaşır. Əsas məsələlər bunlardır: elmi məsuliyyətin paylaşılması ( alim, yoxsa alqoritm məsuliyyət daşıyır?), plagiat və orijinallıq (Sİ tərəfindən yaradılan biliklərin müəllifliyi kimə məxsusdur?), “qara qutu” problem (alqoritmin qərar mexanizmi şəffaf deyil), məlumatın mərkəzləşməsi (böyük texnoloji şirkətlərin elmi verilənlər üzərində nəzarəti ədalətli rəqabəti məhdudlaşdıra bilər).
Bu səbəblərdən, süni intellektin elmdə istifadəsi etik prinsiplər, şəffaflıq və intellektual mülkiyyət normaları ilə tənzimlənməlidir.
Nəhayət sonuncusu, elmin gələcəyi: insan və süni intellekt əməkdaşlığıdır. Süni intellekt insanı əvəz etmək üçün deyil, onun idrak imkanlarını genişləndirmək üçün yaradılıb. Ən səmərəli model “insan + Sİ” sinerjisidir: alim konseptual düşüncə və yaradıcılıqla məşğul olur, süni intellekt isə analitik və hesablama işlərini icra edir. Beləliklə, elmi fəaliyyət yeni mərhələyə-“ağıl əməkdaşlığı” mərhələsinə daxil olur.
Gələcəyin laboratoriyası yalnız cihazlar və reagentlərdən ibarət olmayacaq; orada həm də alqoritmlər, məlumat ekosistemləri və intellektual analitik sistemlər mühüm rol oynayacaq. Bu sistemləri mənimsəyənlər bilik istehsalında real elmi suverenliyə nail olacaqlar".
Afaq Mirayiq,
Musavat.com
