Yaxud tarixi ədalətin iqtisadi müstəvidə bərpası
İşğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası, müasir standartlara uyğun yenidən qurulması və əhalinin dayanıqlı şəkildə məskunlaşdırılması Azərbaycanın son onilliklərdə həyata keçirdiyi ən mürəkkəb, genişmiqyaslı və strateji layihədir. Dövlətin bu istiqamətdə apardığı fəaliyyət təkcə regionun fiziki infrastrukturunun bərpası ilə məhdudlaşmır, burada sözün tam mənasında yeni iqtisadi-sosial sistem formalaşdırılır. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyatın bərpası sadəcə tikinti prosesləri deyil, həm də iqtisadi dövriyyənin canlandırılması, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi və bölgənin gələcək nəsillər üçün cəlbedici yaşayış və iş mühitinə çevrilməsidir.
Əraziyə qayıdan əhalinin dayanıqlı şəkildə məskunlaşdırılması üçün ən vacib amillərdən biri məhz məşğulluq, yəni işlə təminatdır. Qarabağa köç edən insanların yaşaya bilməsi üçün onların iqtisadi fəallığı təmin edilməli, gəlir mənbələri formalaşmalı, uzunmüddətli sosial rifah sisteminə inteqrasiya təmin olunmalıdır. Bu gün regionda aparılan işlərin mərkəzində məhz bu prinsip dayanır.
İqtisadi canlanmanın görünən addımı: Artan iş imkanları
2025-ci ilin ilk 9 ayı ərzində işğaldan azad olunmuş rayonlarda 1700 yeni iş yerinin yaradılması Qarabağın iqtisadi xəritəsində dönüş nöqtəsidir. Bu rəqəmlər regionda real iqtisadi həyatın formalaşmağa başladığını göstərir. Əgər 2024-cü ilin eyni dövründə bu göstərici 1532 idisə, bir ildə 11 faizlik artımın müşahidə olunması bərpa proseslərinin yalnız kəmiyyət deyil, keyfiyyət baxımından da sabitlik qazandığını göstərir.
Yeni iş yerlərinin sektorial bölgüsü də xüsusi önəm daşıyır. Bu yerlərin bir qismi xidmət sahəsində, bir qismi kənd təsərrüfatında, bir hissəsi isə tikinti və infrastruktur layihələrində yaranır. Bu, region iqtisadiyyatının hələ ilkin mərhələdə olsa belə, artıq diversifikasiya xəttinə uyğun formalaşdığını göstərir. Eyni zamanda, bu sahələr insanların həm dərhal gəlir əldə etməsinə, həm də orta və uzunmüddətli dövrdə ixtisaslaşmasına imkan yaradır.
Ən çox yeni iş yerinin Xankəndi və Laçında açılması isə təsadüfi deyil. Xankəndinin yaxın gələcəkdə iqtisadi mərkəz kimi formalaşması dövlət strategiyasının əsas elementlərindən biridir. Laçın isə həm coğrafi mövqeyinə, həm turizm potensialına, həm də Ermənistanla sərhəd məntəqəsi kimi daşıdığı strateji yükə görə sürətlə inkişaf edən ərazilərdəndir.
İnfrastrukturun diktə etdiyi inkişaf tempi
Yeni iş yerlərinin yaradılması təkcə əmək bazarının genişlənməsi deyil, həm də infrastrukturun tamamlanması ilə sıx bağlıdır. Qısa müddətdə regionda 170 yeni müəssisə və təşkilatın qeydiyyatdan keçməsi bunun bariz nümunəsidir. Bundan əlavə, 2805 yeni fərdi sahibkarlıq subyektinin fəaliyyətə başlaması Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda sahibkarlıq mədəniyyətinin yenidən formalaşdığını göstərir.
Bu inkişafda əsas rol oynayan amillərdən biri nəqliyyat-logistika infrastrukturunun sürətli qurulmasıdır. Yolların çəkilməsi, tunellərin açılması, hava limanlarının fəaliyyətə başlaması və enerji təminatının tam bərpası sahibkarların regiona marağını artırıb. Çünki biznes üçün ən vacib şərtlərdən biri yük və sərnişin axınının təmin edilməsidir və bu məsələlərdə dövlət prosesi yüksək sürətlə idarə edir.
Kiçik ailə bizneslərinin rolu və özünüməşğulluq modeli
Kəndlərə, qəsəbələrə qayıdan əhali üçün kiçik bizneslər həyatın yenidən qurulmasında əvəzsiz rol oynayır. Kiçik sahibkarlıq həm iqtisadi azadlıq yaradır, həm də regionda sosial həyatın normallaşmasına yardım edir. Dövlət tərəfindən təqdim edilən aktivlər “Kiçik dərzi sexi”, “Qadın gözəllik salonu”, “Poliqrafiya xidmətləri”, “Kombi ustası xidməti” kimi dəstək paketləri əhali üçün həm gəlir mənbəyi, həm də bazarın tələblərinə uyğun xidmət sahələrinin yaranması deməkdir.
Özünüməşğulluq proqramı uzun illərdir Azərbaycanda tətbiq edilir. Lakin Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda bu model tamamilə yeni keyfiyyət qazanıb. Çünki burada söhbət təkcə iqtisadi alətdən getmir, bu proqram bölgəyə qayıdan insanların öz həyatlarını sıfırdan qura bilməsi üçün əsas mexanizmdir. Bu günə qədər Böyük Qayıdış proqramı çərçivəsində 600-ə yaxın ailənin öz təsərrüfatını qurması, əslində, regionda sosial ekonomikanın təbii şəkildə formalaşdığını göstərir.
Məşğulluğun genişlənməsi: Sosial adaptasiyanın əsas elementi
Azad edilmiş torpaqlarda 5300-dən çox şəxsin məşğulluqla təmin edilməsi bölgənin iqtisadi həyatında mühüm mərhələdir. Bu rəqəm bir region üçün çox böyük göstərici sayılır, xüsusilə nəzərə alınsa ki, həmin insanlar uzun illər öz doğma yurdlarından kənarda yaşayıblar və yeni mühitə uyğunlaşma prosesi keçirlər. Məşğulluq bu uyğunlaşmanı sürətləndirən ən vacib faktordur. Çünki insan yalnız iqtisadi cəhətdən aktiv olduqda sosial həyata daha tez inteqrasiya edir.
245 nəfərin peşə hazırlığına cəlb olunması isə insan kapitalının inkişafı baxımından zəruri addımdır. Bu gün Qarabağda formalaşan əmək bazarı müasir iqtisadiyyatın tələblərinə uyğun peşə sahiblərini tələb edir və məhz bu kurslar həmin boşluğu doldurur. İşəgötürənlərin kurs iştirakçılarını dərhal işlə təmin etməsi sistemin funksional olduğunu təsdiqləyir.
Qarabağ Peşə Hazırlığı Mərkəzinin strateji əhəmiyyəti
Regionun iqtisadi inkişafının davamlı olması üçün kadr təminatı vacibdir. Qarabağ Peşə Hazırlığı Mərkəzi də məhz bu məqsədə xidmət edir. Mərkəzdə mövcud olan 48 peşə istiqaməti gələcək iqtisadi modelə uyğunlaşdırılıb. Burada həm xidmət sahələrinə, həm də sənaye və istehsal sahələrinə uyğun ixtisaslar hazırlanır. Qaynaqçıdan mebel ustasına, aşpazdan dizaynerə qədər geniş spektr əslində bölgənin iqtisadi strukturunun çoxşaxəli olacağını göstərir. Mərkəzin ildə 1200 nəfər hazırlaya bilməsi isə gələcəkdə regionun işçi qüvvəsi ehtiyacını böyük ölçüdə qarşılaya biləcəyini göstərir.
2024-cü ildə buraya cəlb edilən 600 nəfərdən 272-nin məhz keçmiş məcburi köçkünlər olması xüsusilə mühümdür. Bu, insan kapitalının ilk növbədə yerli əsasla formalaşdığını göstərir. Kursu uğurla bitirənlərin işlə təmin olunması isə peşə hazırlığının praktiki nəticəyə çevrildiyini təsdiqləyir.
Yeni regional inkişaf konsepsiyası
Azad edilmiş ərazilərdə bərpa olunan həyat 20-ci əsrin klassik şəhərsalma və regional inkişaf modeli deyil. Dövlət burada XXI əsrin tələblərinə uyğun yeni urbanizasiya konsepsiyası tətbiq edir. “Ağıllı kənd”, “Ağıllı şəhər”, “Yaşıl enerji zonası”, “Karbon neytral yaşayış məskənləri” kimi anlayışlar regionun gələcəyini müəyyən edən əsas faktorlardır. Bu modellərin əsasını enerji istehsalının bərpaolunan mənbələr üzərində qurulması təşkil edir və bu yanaşma artıq ölkənin iqtisadi kursunda prioritet istiqamətə çevrilir. Enerji balansında külək, günəş və digər alternativ mənbələrin payının artırılması ilə yanaşı, su ehtiyatlarının ağıllı idarə olunması da davamlı inkişafın mühüm şərti sayılır. Xüsusən iqlim dəyişmələrinin fonunda su resurslarının rəqəmsal monitorinq sistemləri vasitəsilə izlənməsi və optimal bölüşdürülməsi ekoloji təhlükəsizliyi qorumağa imkan verir. Bununla paralel olaraq, nəqliyyat infrastrukturu da ekoloji tələblərə uyğun yenilənir; şəhərlərdə hərəkət planlaşdırılması, elektrik nəqliyyatının genişləndirilməsi və logistika zəncirinin yaşıl standartlara uyğunlaşdırılması bu yanaşmanın tərkib hissəsidir. Kənd təsərrüfatında tətbiq olunan rəqəmsal nəzarət mexanizmləri torpaqdan istifadənin səmərəliliyini artırır, məhsuldarlığı yüksəldir və suvarma proseslərini daha qənaətcil edir. Ümumilikdə isə xidmət və istehsal sahələrinin təmiz texnologiyalar əsasında yenidən qurulması, iqtisadiyyatın bütün seqmentlərinin ekoloji məsuliyyət prinsipi üzərində inkişaf etməsinə şərait yaradır.
Beləliklə, Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpası adi regionun bərpası deyil, yeni iqtisadi modernləşmənin Azərbaycan modeli kimi formalaşır.
Böyük Qayıdış XXI əsrin ən böyük regional inkişaf layihəsidir
İnsanların uzun illərdən sonra öz torpağına dönməsi psixoloji, sosial və iqtisadi baxımdan mürəkkəb prosesdir. Bu prosesin uğurla keçməsi üçün işlə təminat, sosial xidmətlər, səhiyyə infrastrukturu, təhsil ocaqları və təhlükəsizlik mexanizmləri dayanıqlı şəkildə qurulur. Yeni məktəblər, poliklinikalar, mədəniyyət mərkəzləri insanların həyatına yalnız rahatlıq deyil, həm də sosial sabitlik gətirir.
Məşğulluq proqramlarının uğuru isə sosial sabitliyin uzunmüddətli olacağına siqnaldır. Əgər 600 ailə artıq öz biznesini qurubsa, bu, həm onların bölgəyə tam yerləşdiyini, həm də gələcəyə inamla baxdığını göstərir.
Bu gün Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda baş verənlər təkcə bir regionun yox, bütün Azərbaycanın gələcəyini müəyyən edir. Yeni iş yerləri, sahibkarlığın genişlənməsi, peşə hazırlığı, infrastrukturun bərpası və müasir şəhərsalma konsepsiyasının tətbiqi bu bölgəni yaxın illərdə ölkənin ən dinamik inkişaf mərkəzinə çevriləcək.
Nigar Orucova, "İki sahil"
