Fobiyalar insanların həyatında çox yayılmış, lakin tez-tez düzgün başa düşülməyən psixoloji pozuntulardan biridir. Hər kəs müəyyən bir səviyyədə qorxu və həyəcan hiss edə bilər, lakin fobiya fərqli olaraq qeyri-rasional, həddindən artıq və davamlı qorxu ilə xarakterizə olunur və insanın gündəlik fəaliyyətinə ciddi təsir göstərə bilər. Fobiyalar yalnız psixoloji deyil, həm də fizioloji reaksiyalar yarada bilər; ürək döyüntüsünün artması, tərləmə, nəfəs darlığı və panik hissləri bunun nümunələridir.
Son illərdə aparılan beynəlxalq tədqiqatlar göstərir ki, fobiyalar müxtəlif yaşlarda və cinslərdə rast gəlinir, sosial və mədəni faktorlar, genetik meyllilik, travmatik təcrübələr və beyin funksiyalarının spesifik xüsusiyyətləri onların yaranmasında rol oynayır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində fərqli fobiyaların yayılması və müalicə üsulları da mədəniyyət və tibbi yanaşmalarla əlaqədardır.
Bəs, fobiya nədir?
Fobiya - müəyyən bir obyektə, situasiyaya və ya canlıya qarşı qeyri-rasional, həddindən artıq və davamlı qorxu reaksiyasıdır. Fobiya adi qorxudan fərqli olaraq insanın gündəlik fəaliyyətinə ciddi təsir göstərir, davranışına məhdudiyyətlər qoyur və çox vaxt nəzarət edilməyən panik reaksiyalara səbəb olur. Psixologiyada fobiyalar əsasən üç qrupa bölünür: spesifik fobiyalar (məsələn, heyvan, yüksəklik, qan və iynə qorxusu), sosial fobiya (başqalarının qiymətləndirməsindən qorxma) və agorafobiya (qaça bilməyəcəyi məkanlarda olma qorxusu).
Son illərdə aparılan beynəlxalq tədqiqatlar göstərir ki, fobiyalar müxtəlif yaşlarda və cinslərdə rast gəlinir. Məsələn, Dünya Sağlamlıq Təşkilatının (WHO) statistik məlumatlarına görə, qadınlarda sosial fobiya və spesifik fobiyalar kişilərə nisbətən daha yüksək yayılmışdır. Fobiyaların yaranmasında sosial və mədəni faktorlar, genetik meyllilik, travmatik təcrübələr və beyin funksiyalarının spesifik xüsusiyyətləri mühüm rol oynayır. Mədəniyyət də fobiyaların növünü və yayılmasını müəyyənləşdirir; kollektivist ölkələrdə sosial fobiyalar daha çox müşahidə olunur, fərdçi ölkələrdə isə spesifik obyekt fobiyaları geniş yayılır.
Psixologiyada fobiyalar əsasən üç qrupa bölünür:
Spesifik fobiyalar – müəyyən obyekt və ya hadisələrdən qorxu: heyvan (arın və ya itin qorxusu), təbii mühit (yüksəklik, dərinlik, su), qan və iynə qorxusu, bağlı məkan qorxusu (klaustrofobiya).
Sosial fobiya – insanın başqalarının qiymətləndirməsindən, tənqid və məhkum edilməsindən qorxması.
Agorafobiya – qaça bilməyəcəyi, yardım ala bilməyəcəyi məkanlarda olma qorxusu; metro, avtobus, böyük ticarət mərkəzləri və s.
Fobiyalar bir çox amillərin birləşməsi nəticəsində yaranır. Şərti öyrənmə nəzəriyyəsinə görə, keçmişdə qorxulu təcrübə yaşayan insan həmin obyekt və ya situasiyaya qarşı qorxu inkişaf etdirir. Məsələn, uşaqlıqda it tərəfindən hürlənən şəxs böyüdükdə itlərdən qorxa bilər. Sosial öyrənmə nəzəriyyəsi isə göstərir ki, başqasının qorxusunu müşahidə edən şəxs özü də eyni qorxunu öyrənə bilər; məsələn, anası hörümçəklərdən həddindən artıq qorxursa, uşaqda araknofobiya inkişaf edə bilər.
Genetik meyllilik də fobiyaların yaranmasında rol oynayır. Araşdırmalar göstərir ki, anksiyete və fobiya riskinə meyilli genetik faktorlar var. Beyində qorxu mərkəzi olan amigdala hiperaktiv olduqda, qorxu reaksiyaları daha güclü olur. Bundan başqa, beyin kimyası və hormonal balanssızlıq (serotonin, dopamin, noradrenalin) fobiya riskini artırır. Travmatik təcrübələr də fobiyaların əsas səbəblərindən biridir; qəza, zorakılıq, təbii fəlakət, ağır xəstəlik və ya yaxın itki kimi hadisələr spesifik fobiyaların yaranmasına səbəb ola bilər.
Digər ölkələrə gəldikdə isə...
Dünya ölkələrindən nümunələr fobiyaların mədəniyyət və coğrafiyaya görə fərqləndiyini göstərir. Yaponiyada sosial fobiyanın unikal alt növü olan Taijin Kyofusho geniş yayılıb; insanlar başqalarına narahatlıq verəcəyindən qorxurlar. ABŞ-da aerofobiya (uçuş qorxusu) çox yayılmışdır və FAA-nın statistikalarına görə, amerikalıların təxminən 25%-ində uçuş qorxusu müşahidə edilir. Böyük Britaniyada araknofobiya (hörümçək qorxusu), Hindistanda isə uğursuzluq qorxusu (imtahan fobiyası) geniş yayılmışdır.
Fobiyaların müalicəsində ən effektli metodlar psixoterapiyadır. Koqnitiv Davranış Terapiyası (KDT/CBT) fobiyaların müalicəsində qızıl standart hesab olunur; bu metod insanın qeyri-real qorxularını müəyyən edir, düşüncə və davranışlarını dəyişdirir, tədricən üzləşmə (ekspozisiya) təmin edir. Ekspozisiya terapiyası fobiya obyektinə nəzarətli şəkildə tədricən qarşılaşmanı təmin edir və real həyatda, təsəvvürdə və ya virtual reallıqla tətbiq oluna bilər. EMDR terapiyası isə xüsusilə travma əsaslı fobiyalarda effektivdir və beynin travmatik xatirələri yenidən işləməsinə kömək edir.
Bəzi hallarda dərman müalicəsi (antidepresanlar, beta-blokatorlar, anksiyolitiklər) köməkçi vasitə kimi tətbiq olunur. Nəfəs və rahatlama texnikaları – diafraqma nəfəsi, mindfulness, proqressiv əzələ relaksasiyası – panik simptomları azaltmağa dəstək verir. Özünə kömək strategiyaları – fobiya haqqında məlumatlanmaq, qorxu düşüncələrini yazmaq, kiçik addımlarla üzləşmə planı qurmaq – müalicə prosesini gücləndirir.
Beynəlxalq təcrübəyə baxdıqda, ABŞ-da VR ekspozisiya və qısa intensiv CBT seansları geniş yayılıb, Almaniyada 6–8 seanslıq CBT paketləri, Skandinaviya ölkələrində isə 3 saatlıq intensiv “one-session treatment” metodları tətbiq olunur. Avstraliyada heyvan fobiyalarında canlı təmas metodları uğurla istifadə edilir və yüksək müvəffəqiyyət nisbətləri əldə olunur.
Fobiya ciddi psixoloji problemdir, lakin müasir terapiya metodları ilə müalicə edilə bilər. Ən vacib olan fobiyanın ömürlük problem olmadığını bilməkdir; vaxtında müdaxilə ilə çoxu qısa müddətdə aradan qalxa bilər. Elmi tədqiqatlar və klinik təcrübələr göstərir ki, fobiya yalnız qorxu deyil, müalicə edilə bilən psixoloji pozuntudur və fərdlərin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq mümkündür.
