Kofein tərkibli içkilərdən — xüsusən qəhvə — dünya miqyasında ən geniş istifadə olunan psixoaktiv maddələrdəndir. Qəhvənin tərkibindəki əsas aktiv maddə kofeindir; onun kardiovaskulyar sistemə, mərkəzi sinir sisteminə, metabolizmə və davranışa təsiri həm klinik, həm də əhalinin müşahidə təcrübəsi baxımından intensiv öyrənilmişdir. Ən çox mübahisə mövzularından biri budur: gündəlik qəhvə istifadəsi ürək ritminə (aritmiya, atrial fibrillasiya, tək-tək ekstrasistolalar və s.) necə təsir edir — artırır, azaltmır, yoxsa neytral qalır? Paralel olaraq, qəhvənin digər sağlamlıq nəticələri — diabet riskinə təsiri, nevrodegenerativ xəstəliklərdən qoruma, psixoloji rifaha təsiri, hamiləlik və s. — ümumi fayda/zərər balansının qiymətləndirilməsində vacib yer tutur. Azərbaycanda qəhvə istehlakı və idxalı son illərdə artım göstərir; bu, ölkədə qəhvə mədəniyyətinin dəyişdiyini və səhiyyə-girişli tövsiyələrin aktual olduğunu vurğulayır. Bundan sonra mövzunu çoxsahəli şəkildə — neyrofiziologiya, kardiologiya, epidemiologiya, və milli statistika kontekstində — təhlil edəcəyik.
Qəhvə və ürək ritmi: gündəlik qəhvə içmək aritmiyanı artırırmı, yoxsa azaltmır?
Kofeinin ürəyi stimullaşdırıcı təsiri laborator və fizioloji tədqiqatlarda aydın görünür: kofein adenosin reseptorlarını bloklayaraq sinir-kardiyak fəaliyyətin artmasına, ürək dərəcəsinin yüngül artmasına və bəzi insanların subyektiv “ürək vurması” hissinə səbəb ola bilər. Lakin bu fiziki-molekulyar effektin xroniki, gündəlik qəlibdə aritmiyaya çevrilib çevrilməməsi epidemioloji və klinik tədqiqatların sualıdır. Son onilliklərin meta-analiz və böyük kohort tədqiqatları — ümumilikdə — belə nəticəyə gəlmişdir ki, müntəzəm və orta miqdarda qəhvə istehlakı aritmiyalar riskini artırmır; bəzi analizlərdə əksinə atrial fibrillasiya riskini azaldığı müşahidə olunub. Böyük nümunəli prospektiv tədqiqatlar və mendelyan randomizasiya analizi də gündəlik qəhvə içməyin yeni başlayan aritmiyalara ümumilikdə mənfi təsir göstərmədiyini dəstəkləyir. Klinik cəhətdən isə fərdi həssaslıq, mövcud ürək xəstəliyi və dərmanlar vəziyyəti mühüm rola malikdir.
Hansı aritmiyalar qəhvə ilə əlaqələndirilir — atrial fibrillasiya (AF), ventrikulyar ekstrasistolalar, yoxsa başqa formalar?
Ən çox araşdırılan aritmiya tipi atrial fibrillasiya (AF) olmuşdur. Sistematik təhlillər və böyük kohortlar göstərir ki, orta hesabla bir neçə fincan qəhvə/ gün (adətən 1–5 fincan diapazonu) AF riskini artırmır; bəzi meta-analizlər isə doza–reaksiya analizlərində yüngül azalma (protective trend) göstərmişdir. Ventrikulyar ekstrasistolalar və tez-tez tək-tək palpitasiya şikayətləri əksər xəstələrdə kofeinlə əlaqələndirilə bilər, amma monitorinqlə aparılan əhəmiyyətli randomizə olunmuş tədqiqatlar habitual istehlakın ventrikulyar aritmiyaları artırmadığını bildirir. Klinik təcrübədə bəzi xəstələr (xüsusilə yüksək həssas, mövcud aritmiyası olanlar) kofeindən sonra simptomların artdığını qeyd edir; buna görə həkimlər fərdi yanaşma tövsiyə edir.
Niyə bəzi insanlar kofeinə reaksiya verib aritmiya hiss edir, digərləri verə bilməz? (fiziologiya və genetika)
Kofeinin təsiri yalnız doza ilə bağlı deyil; fərdlərin kofein metabolizmasını müəyyən edən genetik polimorfizmlər (məs., CYP1A2 gen variantları), qidalanma, yuxu və stress vəziyyəti, habelə alkoqol və bəzi dərmanlarla qarşılıqlı təsirlər də cavab verir. Genetik sürətli kofein metabolizması olan şəxslərdə kofeinin kardiostimulyator effekti daha qısa müddətli ola bilər; yavaş metabolizatorlarda isə təsirlər daha uzun sürə və simptom yaratma riski artmış görünə bilər. Praktikada bunun rolu tədqiqatlarda araşdırılmış, lakin geniş klinik tətbiq hələ ümumi tövsiyə doğurmur; yenə də bu fərdi faktorlar həkim məsləhətində nəzərə alınmalıdır.
Qəhvənin ürək-damar sisteminə ümumi təsirləri — qan təzyiqi, koronər xəstəlik, ürək çatışmazlığı
Uzunmüddətli populyasiya tədqiqatları göstərir ki, müntəzəm və orta miqdarda qəhvə istehlakı koronar ürək xəstəliyi (KÜX) və ürək çatışmazlığı riskini artırmır; əksinə bəzi işlərdə qəhvə içən qruplarda KÜX, insult və ümumi kardiometabolik ölümlər azalmışdır. Qısa müddətli (akut) içkilərdə isə kofein qan təzyiqini müvəqqəti qaldıra bilər, bu da yüksək qan təzyiqi problemi olan şəxslərdə diqqət tələb edir. Ümumilikdə, mövcud sübutlar qəhvənin orta istifadə rejimində (1–4 fincan/ gün) ürək-damar riskini artırmadığını, hətta müəyyən faydalar gətirə biləcəyini göstərir; ancaq yüksək həddə (məs., 6+ fincan/ gün və ya enerji içkiləri ilə kombinasiyada) risklərin artması mümkündür.
Qəhvənin beyin-psixoloji təsirləri: siqnal ötürücü sistem, depressiya və Parkinson xəstəliyi riskinin azalma ehtimalı
Kofein mərkəzi sinir sistemində dopamin və noradrenalin kimi siqnal yoluna təsir edir, o cümlədən diqqət, enerji və əhval-ruhiyyəni yüksəldir. Böyük prospektiv tədqiqatlar göstərir ki, müntəzəm qəhvə istehlakı Parkinson xəstəliyi riskini azaltmaqla əlaqələndirilir; depressiya və özünüməhv etmə hallarının da qəhvə ilə azalması müşahidə olunub. Bu sahədə mexanizmlər antioksidantlar, iltihabəleyhinə təsirlər və nörotransmitter modulasiya ilə əlaqələndirilir. Lakin psixoloji təsirlər fərdidir və yüksək kofein dozası narahatlıq və yuxu pozuntularına səbəb ola bilər ki, bu da dolayısı ilə kardiak yükü artıra bilər.
Metabolik təsirlər: tip 2 diabet, qaraciyər xəstəlikləri, çəkə təsir və Qəhvənin mənfi tərəfləri: hamiləlik, uşaqlar, yüksək kofein həssaslığı və doza-məsələləri
Sistematik araşdırmalar göstərir ki, orta miqdarda qəhvə içənlərin tip 2 diabet riski aşağıdır; mexanizmlər insulin həssaslığının yaxşılaşması və iltihabın azalması ilə əlaqələndirilir. Eyni zamanda qəhvə, xüsusilə filtrasiya ilə hazırlanan növlər, qaraciyər yağlanması və xroniki qaraciyər xəstəlikləri riskinin azalması ilə birlikdə göstərilmişdir. Lakin əlavə şəkər və krem ilə istehlak edilən qəhvə içkilərinin (latte, frappé və s.) kalorili olması metabolik riskləri artıra bilər.
Hamiləlik dövründə yüksək kofein qəbulunun aşağı doğum çəkisi və bəzi digər perinatal risklərlə assosiasiyası barədə sübutlar vardır; buna görə hamiləlikdə gündə 200 mg-dan (təxminən 1–2 fincan) çox kofein məsləhət görülmür. Uşaqlarda stimul təsiri, yuxu problemləri və mərkəzi sinir sisteminin həssaslığı səbəbindən qəhvə və yüksək kofein məhsullarının istifadəsindən çəkinmək tövsiyə olunur. Bundan başqa, bəzi insanlarda yüksək kofein dozası ürəkbulanma, tremor, anksiyete və yuxu pisləşməsi kimi mənfi hallar yarada bilər.
.jpg)
Azərbaycanda qəhvə istehlakı və idxal – statistik göstəricilər və tendensiyalar (son məlumatlar)
Azərbaycanda qəhvə istehlakı son illərdə artım göstərib. Beynəlxalq statistik toplularına görə ölkədə bir nəfərə düşən qəhvə istehlakı 2021-ci ildə təxminən 1.55 kg/il təşkil edib (Faostat/Helgi Library hesablamaları), bu isə öncəki illərə nisbətən artımdır. Dövlət Statistika Komitəsinin və yerli mənbələrin hesabatlarına əsaslanan xəbərlər 2022–2024 dövründə də qəhvə idxalının və satışlarının artdığını göstərir: 2022-ci ilin ilk 10 ayında idxal təxminən 312 ton olmuş, 2024-də isə illik idxal 500–600 ton səviyyəsinə yaxınlaşmışdır (il üzrə dəyişikliklər mənbə göstəricilərinə görə fərqlənə bilər). Bu rəqəmlər ölkədə qəhvə mədəniyyətinin, kafe-sənayesinin və hazır içki çeşidlərinin genişləndiyini göstərir. Bu artım həm şəhərli həyat tərzinin dəyişməsi, həm də qlobal qəhvə trendinin təsiri ilə əlaqələndirilir.
Azərbaycanda gündəlik istifadə nümunələri: hansı növ qəhvələr populyardır və nə qədər kofein alınır?
Azərbaycanda həm ənənəvi qəhvə növləri (məs., türk/qaynar üsul), həm də espresso əsasında hazırlanmış xüsusi içkilər (latte, cappuccino) geniş yayılıb. Hər bir fincan qəhvədə kofein miqdarı növə görə böyük fərq göstərir: filtr qəhvədə ort. 95 mg/fincan, espressoda 60–80 mg (kiçik fincan üçün), hazır kommersial içkilərdə isə 100–200+ mg ola bilər. Buna görə gündə 2–3 adi fincan filtr qəhvə ümumilikdə 200–300 mg kofein verir ki, bu da əksər sağlam yetkinlər üçün təhlükəsiz hesab olunur. Lakin hazır, şirinləşdirilmiş “giga-latte” kimi kommersial içkilər həm kofeini, həm də kaloriyaları artırır və bu, metabolik təsirləri dəyişə bilər. (Qlobal kofein miqdarları üzrə mənbələr və qəhvə növləri üzrə analiz).
Klinik tövsiyələr və praktik məsləhətlər: ürək sağlamlığı üçün nə məsləhət görülür?
Ürək xəstələri və aritmiyadan şikayət edən şəxslər üçün ümumi tövsiyə fərdi qiymətləndirmədir. Əgər bir xəstə qəhvə içdikdən sonra palpitasiya və ya aritmiya hiss edirsə, ilkin addım müvəqqəti qəhvə məhdudlaşdırılması və simptomların monitorinqidir; əhəmiyyətli aritmiyaların varsa, kardioloqla məsləhətləşmək lazımdır. Ümumi populyasiya üçün isə gündə 1–4 fincan qəhvə (təxminən 100–400 mg kofein) təhlükəsiz və bir sıra səhhət faydaları ilə (diabet riski azalma, Parkinson-dan qorunma, bəzi kardioprotektiv effektlər) assosiasiya olunmuşdur. Hamiləlik, antikoaqulyant istifadəsi və əsas kardioloji xəstəliklər kimi xüsusi hallar üçün məhdudiyyətlər tətbiq olunur.
