BAKI,TurkicWorld,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
ABŞ Prezidenti Donald Trampın ikinci prezidentlik müddəti ilk gündən etibarən ABŞ Ədliyyə Nazirliyinin (Department of Justice – DOJ) fəaliyyət prinsiplərində kəskin dəyişikliklərlə yadda qalıb. Tramp ikinci müddətinə başladığı ilk günlərdə Ədliyyə Nazirliyinə “ədalət mühakiməsinin siyasiləşdirilməsinə son qoymaq” göstərişi verdiyini bəyan etsə də, hüquq ictimaiyyəti bu addımların əks nəticə verdiyini bildirir.
Ənənəvi olaraq ABŞ Ədliyyə Nazirliyi “prokurorluğun müstəqilliyi” anlayışını əsas fəaliyyət norması kimi qoruyub. Nazirlik icra hakimiyyətinin bir hissəsi olsa da, istintaq və ittiham qərarlarının prezidentin siyasi maraqlarından kənar qalması onilliklər ərzində formalaşmış fundamental prinsip sayılıb.
Lakin tənqidçilər bildirir ki, Trampın ikinci dövründə Ağ Ev ilə Ədliyyə Nazirliyi arasındakı institusional baryer faktiki olaraq aşınıb və nazirlik siyasi məqsədlər üçün alətə çevrilmək riski ilə üzləşib.
Stanford Universitetinin hüquq professoru David Sklansky bu prosesi belə xarakterizə edir:
“Əsas mənzərə ondan ibarətdir ki, Ədliyyə Nazirliyi siyasi alətə çevrilir və prezidentin siyasi rəqiblərinə qarşı istifadə olunur.”
Ədliyyə Nazirliyinin keçmiş əməkdaşları bu dəyişikliklərə qarşı ən sərt reaksiyanı verənlər sırasındadır. Nazirlikdə 18 il çalışmış Stacey Young Trampın ikinci müddətinin ilk günlərində istefa verib.
Onun sözlərinə görə, baş verənlər “təhlükəli, sarsıdıcı və qorxuducu” xarakter daşıyır. Young daha sonra nazirliyin hazırkı və keçmiş əməkdaşlarını müdafiə edən Justice Connection adlı müşahidə təşkilatı yaradıb.
Young vurğulayıb ki: “Hüququn aliliyi yaşamalıdırsa, Ədliyyə Nazirliyi qərəzsiz olmalı və Konstitusiya prinsiplərinə sadiq qalmalıdır.”
Problem ondadır ki, prokurorluğun müstəqilliyi ABŞ qanunvericiliyində ayrıca maddə kimi təsbit olunmayıb. Bu, XIX əsrdən bəri formalaşmış institusional norma olub.
Ədliyyə Nazirliyi 1870-ci ildə, ABŞ Vətəndaş Müharibəsindən sonra, Rekonstruksiya dövründə yaradılıb. Məqsəd hüquq-mühafizə orqanlarını vahid qurumda birləşdirərək siyasi himayədarlıqdan qorumaq idi.
Bu prinsip zaman-zaman sınaqdan keçirilib. Xüsusilə 1970-ci illərdə Prezident Riçard Nikson dövründə Ədliyyə Nazirliyinin siyasi məqsədlər üçün istifadə edildiyi iddiaları Watergate qalmaqalına gətirib çıxarmışdı.
Lakin Sklansky vurğulayır ki, Nikson belə bu təsiri açıq şəkildə nümayiş etdirmirdi və ictimai çağırışlardan çəkinirdi. Trampın ikinci administrasiyası isə bu gizliliyi kənara qoyaraq açıq siyasi təzyiq yolunu seçib.
Nyu-York Universitetinin hüquq professoru Peter Shane bildirir ki, Trampın ikinci dövründə Ədliyyə Nazirliyinə təsir əvvəlkilərlə müqayisədə daha açıq və sistematik xarakter alıb.
Trampın sosial şəbəkələrdə Baş prokurora açıq çağırışlar edərək tənqidçilərinin – o cümlədən keçmiş Federal Təhqiqat Bürosu rəhbəri James Comey, Nyu-York ştatının baş prokuroru Letitia James və senator Adam Schiff – təqib olunmasını tələb etməsi bu iddiaları gücləndirib.
Qısa müddət sonra real ittihamların irəli sürülməsi, hətta sonradan məhkəmə tərəfindən ləğv edilməsi belə, Ədliyyə Nazirliyinin siyasi motivlərlə hərəkət etdiyi fikrini aradan qaldırmayıb.
Ədliyyə Nazirliyi siyasi loyallıq alətimi?
Təhlilçilər hesab edir ki, nazirlik yalnız cəza mexanizmi kimi deyil, eyni zamanda siyasi loyallıq aləti kimi də istifadə olunur.
Buna misal olaraq Nyu-York meri Eric Adams barəsində cinayət işinin dayandırılması göstərilir. Prokurorların istefası ilə nəticələnən bu qərar hüquqi deyil, siyasi əsaslı addım kimi qiymətləndirilib.
Prokurorların istefa məktubunda vurğulanıb ki, hüquqi və etik öhdəliklər Vaşinqtondan gələn siyasi göstərişlərə qurban verilir.
Kadr siyasəti və şəxsi maraqların qarışması
Ədliyyə Nazirliyində 10 mindən çox hüquqşünas çalışır və onların əksəriyyəti partiyasız karyera əməkdaşlarıdır. Lakin Trampın ikinci dövründə prezidentin şəxsi hüquq komandasında çalışmış şəxslərin yüksək vəzifələrə gətirilməsi bu balansı pozub.
Baş prokuror Pam Bondi Trampın impiçment prosesində onun vəkili olub. Digər təyinatlar isə peşəkar təcrübənin siyasi sədaqətlə əvəzlənməsi riskini daha da artırıb.
İctimai etimadın itirilməsi təhlükəsi
Federal hakimlərin Ədliyyə Nazirliyi nümayəndələrini açıq şəkildə tənqid etməsi hüquq sistemində ciddi siqnaldır. Hakimlər bəzi hallarda yanlış məlumat verildiyini və hökumət davranışının qanun pozuntusu həddinə çatdığını qeyd ediblər.
Ekspertlər xəbərdarlıq edir ki, bu prosesin ən təhlükəli nəticəsi ictimai etimadın çökməsidir. Hüquq sistemi ideoloji fərqlilikləri aşmaq üçün mövcuddur və onun siyasiləşməsi cəmiyyətin parçalanmasını dərinləşdirə bilər.
Trampın ikinci prezidentliyi dövründə ABŞ Ədliyyə Nazirliyində baş verən dəyişikliklər institusional, hüquqi və siyasi baxımdan dönüş nöqtəsi hesab olunur. Söhbət yalnız idarəçilikdən deyil, ABŞ-da hüququn kimə və hansı məqsədlə xidmət etməli olduğu sualından gedir.
Əgər bu proseslər davam edərsə, ABŞ hüquq sistemi uzunmüddətli legitimlik böhranı ilə üz-üzə qala bilər.
