Rəqəmsal dövr həyatımızı asanlaşdırmaqla yanaşı, ölüm anlayışına da yeni suallar gətirib. Əvvəllər miras anlayışı maddi əmlakla məhdudlaşırdısa, indi sosial media hesabları, elektron məktublar, onlayn bank məlumatları və şəxsi arxivlər də “rəqəmsal miras” kimi gündəmə çıxır. İnsanın dünyasını dəyişməsindən sonra bu məlumatların kimə aid olması, necə qorunması və ya silinməsi sualı isə həm hüquqi, həm də etik baxımdan mürəkkəb məsələdir.
Mütəxəssislərin fikrincə, rəqəmsal mirasın ən böyük problemi hüquqi boşluqlardır. Azərbaycan qanunvericiliyində və bir çox ölkələrdə rəqəmsal məlumatların miras hüququ tam olaraq tənzimlənməyib. Bu səbəbdən ailə üzvləri bəzən vəfat etmiş şəxsin sosial media hesablarına və ya elektron poçtlarına giriş əldə etməkdə çətinlik çəkirlər. Şirkətlərin yanaşması da müxtəlifdir. Məsələn, “Facebook” və “Instagram” istifadəçilərə öncədən hesabı “xatirə səhifəsinə çevirmək” və ya etibarlı şəxs təyin etmək imkanı verir. “Google” isə “Inactive Account Manager” aləti ilə istifadəçiyə öz məlumatlarının ölüm halında kimə ötürüləcəyini seçmək şansı yaradır.
Digər tərəfdən, rəqəmsal mirasın etik tərəfləri də az əhəmiyyət daşımır. Bəzi ailələr yaxınlarının sosial media hesablarını açıq saxlamağı onların xatirəsini yaşatmaq kimi görür. Bəziləri isə şəxsi yazışmaların, foto və videoların yayılmasını şəxsi həyatın toxunulmazlığına müdaxilə hesab edir. Bu baxımdan “rəqəmsal iradə” anlayışının formalaşdırılması vacib sayılır. İnsanlar necə maddi iradə tərtib edirlərsə, rəqəmsal hesab və məlumatlarının da taleyini öncədən planlaşdırmalıdırlar.
Problemin həlli üçün bir neçə istiqamət ön plana çıxır. İlk növbədə qanunvericilikdə rəqəmsal mirasla bağlı ayrıca mexanizmlərin hazırlanması zəruridir. Bu, həm istifadəçilərin hüquqlarını qoruyar, həm də ailələrin çətinliklərini azaldar. İkinci istiqamət texnoloji şirkətlərin məsuliyyətidir. Sosial şəbəkələr və rəqəmsal platformalar daha şəffaf və sadə seçimlər təqdim etməli, istifadəçilərə hesablarının gələcəyi barədə açıq qərar vermək imkanı yaratmalıdır. Üçüncü mühüm addım isə ictimai maarifləndirmədir. İnsanlar rəqəmsal iradənin vacibliyini anlamalı, şəxsi məlumatlarını idarə etmək üçün vaxtında planlama aparmalıdırlar. Bu yanaşmaların birlikdə tətbiqi həm etik, həm də hüquqi tərəfdən daha balanslı bir sistemin qurulmasına şərait yarada bilər.
