Azərbaycanda su bioresurslarının azalması son illərdə ekoloji və qida təhlükəsizliyi baxımından ciddi narahatlıq doğurur. Xüsusilə, Kür çayı kimi ölkənin əsas su arteriyalarından birində çay balıqlarının sayının kəskin azalması bu sahədə ciddi araşdırmalara və tədbirlərə ehtiyac olduğunu göstərir. Əhalinin əsas protein mənbələrindən biri olan balıq məhsullarında çay növlərinin yerini getdikcə göl və süni təsərrüfat balıqları tutur. Lakin bu balıqlar dad, keyfiyyət və sağlamlıq baxımından hər kəs üçün uyğun deyil. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Kür çayında balıqların azalmasının səbəbləri sırasında sənaye çirklənməsi, suyun səviyyəsinin düşməsi, qanunsuz ov və iqlim dəyişikliyi kimi amillər ön plandadır.
Pravda.az ölkədə çay balıqlarının niyə yoxa çıxmasını, bu problemin insanlara və ekosistemə təsirini, eyni zamanda mümkün həll yollarını araşdırıb.
Son illərdə Kür çayında balıq ehtiyatlarının azalması bir sıra ekoloji və antropogen səbəblərlə əlaqələndirilir. Əsas problemlərdən biri sənaye və məişət tullantılarının çaya axıdılmasıdır. Təmizləyici qurğuların yetərsizliyi nəticəsində çaya axıdılan kimyəvi maddələr suyun tərkibini pozur, balıqların yaşayış mühitini məhv edir. Həmçinin iqlim dəyişikliyi səbəbilə suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi və temperaturun dəyişməsi də balıq populyasiyasına mənfi təsir göstərir.
Digər mühüm amil isə qanunsuz ovlanmadır. Nəzarətsiz şəkildə, xüsusilə kürütökmə dövründə balıqların ovlanması, onların çoxalmasına imkan vermir. Su hövzələrinin düzgün idarə olunmaması, çay yataqlarında aparılan tikinti və bənd salma işləri də balıqların təbii köç yollarını bağlayır.
Bu səbəbdən də bazarda çay balıqları qıtlaşır və insanlar daha çox süni göllərdə yetişdirilən balıqlarla kifayətlənməli olurlar. Lakin göl balıqları dad və keyfiyyət baxımından təbii çay balıqları ilə müqayisədə geri qalır, bu da istehlakçılarda narazılıq yaradır.
Sorğu əsasında məlum olub ki, Azərbaycanda balıq və balıq məhsulları istehlakı adambaşına 7,8 kiloqram düşür. Bu isə 78 min ton deməkdir.
Statistik rəqəmlərə görə, idxal olunan balıq və balıq məhsullarının illik həcmi 18 min tondur. Belə ki, balıq və balıq məhsullarının istehsalı kənd təsərrüfatı sahəsinə aid olmadığı üçün Azərbaycanda bu sahə heç bir dəstək almır. Buna görə də ölkədə İrandan qızılxallı, şimaldan sazan kimi ucuz qiymətə idxal olunan balıqlar daxili istehsalı beş ilə yaxındır, azaldır.
2025-ci ildə Azərbaycanda balıq və dəniz məhsulları bazarında 42,64 milyon ABŞ dolları dəyərində gəlir əldə ediləcəyi barədə statistika açıqlanıb. Hesablamalara görə, bu, ötən illə müqayisədə 22,9% çoxdur.
Bildirilir ki, 2029-cu ilə qədər illik 9,81% artım tempi ilə bazarın həcmi 61,99 milyon ABŞ dollarına çatacaq.
Lakin mütəxəssislər rəqəmlərin real göstərici olmadığını deyirlər.
Statistikadan yola çıxaraq mövzumuzu sahə mütəxəssisləri ilə davam etdirdik, Azərbaycanda çay balıqlarının azalma səbəblərini araşdırdıq.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında İctimai Şuranın üzvü, ətraf mühit məsələləri üzrə ekspert Rövşən Abbasov deyib ki, çay balıqlarının azalmasının əsas səbəbi onların mövcud yaşayış yerlərinin, yəni ekosistemlərinin problemlərdən qaynaqlanır:
“Çaylardan götürülən sular sürətlə artıb. Nəticədə, çaylarda ekosistemin vəziyyəti pisləşib. Üstəlik, iqlim dəyişikliyinin təsiri ilə su temperaturunun artması, çayların sululuğunun azalması da balıqların sürətlə azalmasına səbəb olub. Buna görə Azərbaycanın bir çox çaylarında balıqların yaşaması üçün şərait gözləniləndən də qat-qat pisləşib. Bunun qarşısının alınması, balıqçılığın inkişafı, balıqların qorunması məqsədilə Azərbaycanda Milli Adaptasiya Planında balıqçılıq üçün xüsusi bir yer ayrılıb. Ümid edirik ki, yaxın gələcəkdə bu öz nəticəsini verəcək. Çayların qorunması Azərbaycanın Milli Strategiya və Fəaliyyət Planına salınıb. Xüsusilə, Kür çayı deltası, əsas çaylarımızın qorunması və balıqlar üçün yaşam şəraitinin yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur. Xəzərin özündə isə bir çox qiymətli balıqlara kvota qoyulub. Məsələn, nərə balığına 2026-cı ilə qədər kvota qoyulub və tutulması qadağan edilib. Bu kvota və qadağaların müddəti yenə də uzadılıb”.
Tanınmış ekoloq-alim Sadiq Həsənov isə Azərbaycanda çaylarda balıqların azalmasının bir neçə səbəblərini sadalayıb:
“Birinci səbəb çayların həm kanalizasiya, məişət, həm də sənaye sularının, eyni zamanda sanitar-gigiyena məqsədləri üçün istifadə olunan suların axıdılması nəticəsində həddindən artıq çirklənməsidir. İkinci səbəb Kür və Araz çayları, eləcə də digər çayların üzərində su anbarlarının tikilməsi, su elektrik stansiyalarının quraşdırılmasıdır. Su elektrik stansiyaları quraşdırılanda artıq suyun qarşısı kəsilir və su anbarlara toplanır, müəyyən prosedur keçdikdən sonra çaya ötürülür. Bu səbəbdən balıqların keçidi təmin olunmur. Balıqların yaşamaları üçün çaylarda çoxlu bioorqanizmlər var. Onların məhv olması prosesi baş verir və bu proses nəticəsində çaylarda balıqların qidalanması, hərəkəti azalır, kürü vermə imkanları məhdudlaşır. Buna görə də çaylarda balıqlarımız həddindən artıq azalıb. Çay balıqlarının azalmasının üçüncü səbəbi kütləvi şəkildə ovlanmadır. Məsələn, bizdə əsas balıq mənbəyi Kür çayı olduğundan həddindən çox qanunsuz ovlar həyata keçirilir, torlar qurulur. Hətta əvvəllər partladıcı maddələrdən istifadə edərək onları kütləvi şəkildə məhv edirdilər. Xüsusilə, kürü vermə vaxtında balıqların ovlanması leqal idi. Buna görə də böyük problemlər yaranırdı. Bir çox ölkələrin, eyni zamanda Azərbaycanın qanunvericiliyində bir insan həvəskar balıqçı kimi beş kiloqramdan artıq balıq ovlaya bilməz. Ovun çəkisi beş kilodan artıqdırsa, həmin şəxsin lisenziyası olmalıdır. Həvəskar balıqçılar üçün müəyyən kriteriyalar var və cərimələr tətbiq olunur. Təxminən, iki ilə yaxındır ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi may ayından başlayaraq sentyabr ayının 1-nə qədər balıq ovunu qadağa edir. Bu da balıqların kürü dövründə müəyyən qədər artıma səbəb ola bilir. Lakin insanlarımız yenə də qanunsuz ov edir, torlar qururlar. Xüsusilə, balıqların kürü verən dövründə onların azalmasına təsir edirlər”
Tanınmış həkim Seyfəddin Əsəd isə balığın sağlamlığa təsirindən danışıb:
“Balıq məhsulları insan üçün çox qiymətli qida məhsuludur. Balığın tərkibində ən qiymətli zülal, yağ, fərqli mikroelementlər, fosfor, vitamin E, D mövcuddur. Başqa qidalarda az tapılan, çətin həzmə gedən elementlər var, amma balıqda belə deyil. Məsələn, tərkibindəki zülal səbəbindən balıq asan həzmə gedir. Balıq yağı hər zaman görməsi zəif olan insanlara məsləhət görülür. Eyni zamanda balığın həzminə az enerji sərf olunur. Mal, qoyun ətinin həzminə sərf olunan enerji balığa sərf olunan enerjidən qat-qat çoxdur. Hər zaman deyirik ki, qırmızı ət, ət, şirniyyat, xəmir xörəkləri xərçəng yaradan üç qidadan biridir. Balıqda isə belə bir xüsusiyyət yoxdur. Bilirsiniz ki, ən uzunömürlü adamlar Asiyadadır - Yaponiyada, Çində, Tailandda. Bu ölkələrdə balıq məhsullarından ət kimi istifadə olunur. Hindistanda da mal əti yeyilmir”.
Həkim axar suda olan balıqla göldə yetişdirilən süni balığın keyfiyyət fərqini belə izah edib: “Balığın əsas keyfiyyəti onun yetişdiyi suyun təmizliyi ilə ölçülür. Balıq təmiz suda təmiz qidalanır, hərəkətdə olur. Çayda suyun axınına qarşı gedir, əzələləri möhkəmlənir. Buna görə də hərəkətli balığa əlimizlə basanda görürük ki, möhkəmdir. Göldə yetişən balıq isə əksinə, yumşaqdır. Balığın əzələsi nə qədər möhkəm olsa, o qədər keyfiyyəti üstünlük təşkil edir. Axar suda balıqlar böcəklə, yosunla qidalanılar, hətta bəzən böyük balıqlar kiçik balıqları yeyirlər. Çayda daim su yeniləndiyi üçün orada oksigen də bol olur. Buna görə çayda yetişən balığın dadı təmiz və ləzzətli olur. Çay balıqlarında çirk yığılmır, göbələk, yoluxucu xəstəliklər əmələ gəlmir. Bilirsiniz ki, balıqdan göbələk əmələ gələ bilir. Suyun tərkibində ağır metallar olduqda zəhərlənmə baş verir. Durğunluq olan yerdə oksigen, yosun az olur. Göl balıqları bu səbəbdən miz, palçıq, qamış dadır. Çünki göl suyu çirkli olur. Ağır metallar səbəbindən orqanizm zəhərlənir. Eyni zamanda göl balıqları süni qidalarla qidalanırlar. Bu qidanın dadı göl balığında hiss olunur. Qurd xəstəlikləri də balıqdan keçir. Elə balıq növləri var, yalnız Rusiyadadır və həmin balıqlardan keçən xəstəliyi müalicə etmək, diaqnozunu qoymaq, demək olar, mümkün olmur. Axar suda yetişən balıqlardan parazitlərin, qurd xəstəliyinin keçmə ehtimalı az olur. Göl balığından isə əksinə. Onsuz da hər kəs çay balığının dadını bilir. Məsələn, mən Tovuzdanam. Zəyəmçayın balığının dadı tam fərqlidir. Başqa rayonlarda da çay balığının qiyməti kəskin bahadır. Əsas da insan üçün ən qiymətli Omeqa-3 axar sularda yetişən balıqlarda qapalı yerlərdə yetişdirilən balıqlara nisbədən daha çox olur. Ümumiyyətlə, balığın soyutması qızartmadan daha faydalıdır. Kabab formasında bişən balıqdan xəstəlik keçmə ehtimalı daha çoxdur. Gölə, qapalı sulara sənaye tullantıları, kanalizasiya suları tökülür. Buna görə də çay və göl balığının keyfiyyət fərqi yüksəkdir. Adi kənd və şəhər yumurtasının da keyfiyyət fərqi var. Çünki hər şey heyvanın qidalanmasından asılıdır. Bunu da deyim ki, balıq sürətli hərəkət etdikcə tərkibindəki zülalın, yağın miqdarı azalır. Ümumiyyətlə, bir neçə balıq növü var ki, onları süni yetişdirmək olmur. Məsələn, mən həmişə "peyğəmbər balığı" deyilən kütüm balığını yeyirəm, çünki bu balığın süni şəkildə yetişdirmək mümkün olmadığını bilirəm. Balığın təzəliyini yoxlamaq üçün mütləq onu barmaqla basmaq lazımdır. Təzə balıq möhkəm, dərisi parlaq olur. Köhnə balıq, eyni zamanda göl balığı basanda batır. Göl balıqları şişmiş, içi yağla dolu olur. Dediyim kimi, az hərəkət edir. Gürcüstan-Azərbaycan sərhədində xramuli balığı var. Bu balığı da süni yetişdirmək mümkün deyil. Farel balığı isə süni yetişdiyi üçün hər yerdə bu balığı təklif edirlər. Mən heç vaxt farel yemirəm. Məsələn, təbii yetişmiş sazan balığının bel hissəsi tünd rəngdə olur. Süni yetişən sazanın isə qarnı böyük, yumru olur".
Seyfəddin Əsəd Azərbaycanda çay balığı sahəsində qıtlığın səbəblərimdən danışıb: “Axar su balıqlarının azalma səbəbinə gəlincə, ən böyük çay balığı ehtiyatımız Kürdədir. Kür çayına keçdiyi bütün yollardan Tiflis şəhərinin kanalizasiya suları tökülür. Buna görə də balıqlar zəhərlənir, artımı dayanır. Qadağan olsa da, bəzi yerlərdə insanlar balıqları elektrik cərəyanı ilə, partlayıcı ilə öldürürlər. Bu da çay balıqlarının azalmasına gətirib çıxarır".
Aytəkin Qardaşova
