Bakı. Trend:
Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi layihəsiətrafındakı danışıqlar marafonunun başa çatması, əslində, yalnızBakı və İrəvan üçün deyil, bütün Cənubi Qafqazın təhlükəsizlikarxitekturası üçün tarixi bir imkandır.
Son otuz ildən artıq müddətdə ilk dəfədir ki, region formal vəsimvolik görüşlərdən yox, münasibətlərin siyasi və hüquqiəsaslarının real transformasiyasından danışılan bir nöqtəyə gəlibçıxıb.
Ənənəvi vasitəçilik mexanizmlərinin iflasa uğradığı,mifləşdirilmiş formatların tarixin tozlu arxivinə köçürüldüyü birdövrdə Cənubi Qafqazın siyasi mənzərəsini köhnə leksikonla izahetmək artıq mümkün deyil. Otuz il ərzində heç bir nəticə verməyənvə diplomatik yaddaşda belə çəkisini itirən bu mexanizmlər özaktuallığını birdəfəlik itirib. Yeni qlobal və regionalprioritetlərin formalaşması, ən çox, reallıqdan uzaqgözləntilərinin əsirinə çevrilmiş Ermənistan üçün ağrılı şəkildəhiss olunur.
Bu gün sülh prosesində irəliləyişin qarşısını alan əsas maneə,məhz Ermənistan Konstitusiyasında hələ də qalmaqda olan Azərbaycanaqarşı ərazi iddialarıdır. Bu arxaik müddəalar təkcə İrəvanınbeynəlxalq nüfuzunu zədələmir, həm də gələcək müqavilələrin hüquqiəsasını sarsıdır. Axı istənilən razılaşma, əgər ölkənin əsasqanununa ziddirsə, kağız üzərində qalmağa məhkumdur. Ona görə dəBakı tam haqlı olaraq tələb edir ki, Ermənistan bu ziddiyyətli vətəxribatçı ifadələri konstitusiyasından çıxarsın və beləliklə, sülhmüqaviləsinə real hüquqi zəmanət yaratsın. Əks halda, atılacaqimzalar yalnız spekulyasiyalar üçün dumanlı pərdə rolunuoynayacaq.
Azərbaycan bu mərhələyə daha yetkin və strateji baxış bucağı iləyanaşır. 2020-ci ildəki qələbə, revanşist xəyalları birdəfəlikdarmadağın etdi və Bakının beynəlxalq səviyyədə tanınmışsərhədlərini qorumağa qətiyyətlə hazır olduğunu göstərdi. Bureallıq Ermənistan elitasını maksimalist şərtləri kənara qoyubdialoqa oturmağa məcbur etdi. Bununla belə, İrəvanda daxili siyasitəzyiqlərdən və radikal qruplardan doğan qorxu hələ də çoxgüclüdür. Ermənistan üçün konstitusiyanın dəyişdirilməsi sadəcəhüquqi islahat deyil - bu, əslində, köhnə illüziyalarla gələcəkarasındakı seçimdir.
Azərbaycan 2020-ci ilin nəticələrinə və bundan sonra özərazisində Konstitusiya quruluşunun tam bərpasına əsaslanaraq,İrəvana çox sadə, lakin tamamilə legitim bir tələb irəli sürür:Ermənistan Konstitusiyasından Azərbaycanın suveren ərazilərinəbirbaşa və ya dolayı şəkildə iddia edən müddəalarçıxarılmalıdır.
Burada ilk növbədə Qarabağ bölgəsinin guya “öz müqəddəratınıtəyin etməsi” və tarixi mənsubiyyəti ilə bağlı ideoloji təsbitlərinyer aldığı preambula və bir neçə maddə nəzərdə tutulur. Bakıvurğulayır ki, bu ifadələr təkcə arxaizm deyil - onlar hər hansıbir sülh sazişi üçün potensial mina rolunu oynayır.
Ermənistan ekspert dairələri də bu problemi etiraf edir.Beynəlxalq Respublika İnstitutunun son sorğularına görə, Ermənistanvətəndaşlarının təxminən 38 faizi konstitusiya dəyişikliklərinidəstəkləməyə hələ hazır deyil, çünki “milli maraqlarınitirilməsi”ndən qorxur. Amma eyni zamanda, 54 faiz hesab edir ki,Konstitusiyanın yenidən baxılmadan Azərbaycanla sazişin heç birhüquqi qüvvəsi olmayacaq. Bu paradoks Nikol Paşinyan hökuməti üçünəsas dilemmanı təşkil edir - radikal revanşist qrupların təzyiqləriilə ölkənin hüquqi əsaslarının modernləşdirilməsi zərurəti arasındatarazlıq axtarırlar.
2025-ci ilin əvvəlindən bəri məhz bu səbəbdən danışıqlar prosesibir neçə dəfə çıxılmaz vəziyyətə düşüb.
Bakı artıq beynəlxalq hüququn əsas prinsipi - ərazi bütövlüyüilə ziddiyyət təşkil edən hər hansı sənədin imzalanmasını mümkünhesab etmir.
Biz yarımçıq sülhə razılıq verməyəcəyik. Çünki sabah o,Azərbaycana təzyiq alətinə çevrilə bilər.
Bu kontekstdə beynəlxalq aktorların mövqeyi xüsusi əhəmiyyətkəsb edir.
ABŞ ehtiyatlı, lakin ümumilikdə konstruktiv xətt seçərək “bütünərazi məsələlərinin birdəfəlik bağlanmasını” tələb edir.
Avropa İttifaqı əksinə, hər zamankı qeyri-müəyyənliyini nümayişetdirir. Rəsmi Brüsselin bəyanatlarına görə, "Aİ hər cür kompromisialqışlayır”, lakin Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanı ölkədəzəruri və labüd Konstitusiya islahatına açıq şəkildə təhriketməkdən yayınır.
Rusiya isə əvvəllər münaqişəətrafı mexanizmlər vasitəsilətəsirini saxlamağa çalışsa da, indi regiondakı mövqeyini qorumağayönəlib və fəal təzyiq üçün kifayət qədər resurslara malikdeyil.
Bütün bu amillər bir daha göstərir ki, danışıqlar arxitekturasıartıq otuz il ərzində status-kvonu dondurmuş Minsk Qrupu miflərinəvə digər formal vasitəçilik modellərinə əsaslana bilməz.
Bu gün, Qarabağın azad olunmasından sonra Azərbaycan sülhanlayışını həqiqi mənada reallığa çevirib - yəni hüquqi cəhətdəntəmiz, qarşılıqlı tanınan və uzunmüddətli saziş kimi.
Bu prosesin iqtisadi və humanitar arqumentləriniqiymətləndirməmək mümkün deyil. BVF-in (2025-ci ilin iyun hesabatı)məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında Azərbaycanın ÜDM artımı5,9 faiz təşkil edib ki, bunun mühüm hissəsi Qarabağ bölgəsininhesabına təmin olunub. Bakı tərəfindən BMT və Dünya Bankına təqdimolunan reinteqrasiya proqramları 2025-ci ilin sonunadək işğaldanazad edilmiş ərazilərdə ən azı 45 yeni infrastruktur obyektinin - ocümlədən, yollar, məktəblər və xəstəxanaların - inşasını nəzərdətutur. Bu rəqəmlər göstərir ki, qəti sülh regionun iqtisadi vəsosial dirçəlişi üçün nə qədər vacibdir.
Ermənistan isə Moody’s agentliyinin (iyul 2025)qiymətləndirməsinə görə, sülh prosesinin pozulacağı halda hər ilÜDM-in 2,1 faizədək itirilməsi riski ilə üz-üzə qalacaq, çünkidavam edən hərbi gərginlik iri investisiya layihələrini, o cümlədəntranzit dəhlizlərini bloklayacaq. Həmin hesabatda Moody’svurğulayır ki, “sərhədlərin və ərazi iddialarının qeyri-müəyyənstatusu Ermənistanın regional ticarət sisteminə tam şəkildəqayıtmasına imkan vermir”.
Bu arqumentləri nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil. İrəvan üçünkonstitusiya islahatı diplomatik güzəşt yox, sərt zərurətdir. OnsuzErmənistan tərəfi, sözün əsl mənasında, tarixi çıxılmaz vəziyyətdəilişib qalacaq və orada şüarlar və milli xülyalar onun qalaniqtisadi-siyasi perspektivlərini məhv edəcək.
Nəhayət, Azərbaycanda ictimai rəy də kifayət qədərqətiyyətlidir: Belə ki, vətəndaşların 87 faizi əgər ErmənistanKonstitusiyası yenə də revizionist ifadələr saxlayarsa, heç birkompromisi qəbul etməyə hazır deyil. Bu əhval-ruhiyyə radikalizmdeyil, otuz illik işğal və dağıntıların yaratdığı tarixi yaddaşınnəticəsidir ki, bu işğal ölkəyə 100 milyard dollardan çox birbaşavə dolayı zərər vurub.
Danışıqların başa çatması və sülh sazişinin mümkünratifikasiyası sadəcə birinci addımdır. Həqiqi sülh tələb edir ki,Ermənistan öz hüquqi sistemindən ekspansionist keçmişin kölgələrinisilsin və Azərbaycanın sərhədlərinin qəti və toxunulmaz olduğu yenireallığı qəbul etsin. Yalnız bu halda region sonsuz müvəqqətilikrejimindən sabit inkişaf dövrünə keçə bilər. Məhz burada Azərbaycanheç bir pafossuz, lakin tam daxili əminliklə beynəlxalq hüquqaəsaslanan, XX əsrdən qalmış xəyallara yox, ədalətli sülh modelinitəklif edir.
Bu kontekstdə Ermənistanın rolu həlledici olaraq qalır. Bakı iləİrəvan arasındakı danışıqlar müqavilənin yekun mətninin vəErmənistan Konstitusiyasında mümkün dəyişikliklərin yol xəritəsininrazılaşdırılması mərhələsinə çatıb; məhz bu dəyişikliklər olmadanərazi iddialarından imtinanı hüquqi cəhətdən təmin etmək mümkündeyil. Gallup International tərəfindən 2025-ci il iyulun 2-də dərcolunan sorğu göstərir ki, Ermənistan əhalisinin təxminən 61 faizibütün ərazi iddialarından imtina edib Azərbaycanla münasibətlərinormallaşdırmağın tərəfdarıdır, lakin siyasi elita daxilindəgərginliyin qalmasında maraqlı qruplar hələ də mövcuddur.
Hazırda risklər heç vaxt olmadığı qədər yüksəkdir. Ermənistansazişi imzalamasa və daxili dəyişiklikləri həyata keçirməsə, regionyenidən daimi gərginlik və eskalasiya təhlükəsi ilə müşayiət olunanxroniki sabitsizlik vəziyyətinə qayıda bilər.
Azərbaycanın Cənubi Qafqazı geri dönməz sülh və dayanıqlıinkişaf məkanına çevirmək niyyəti var və bu baxımdan kompromismümkün deyil. Beynəlxalq Böhran Qrupunun (ICG) 2025-ci ilin iyunhesabatında vurğulandığı kimi, hər hansı gecikmə regionun “donmuşmünaqişə” modelinə nəzarətsiz sürüklənməsi və zorakılıq risklərininartması ilə nəticələnə bilər.
Buna baxmayaraq, Bakı ardıcıl və strateji səbr nümayiş etdirir.Parlament əlaqələrindən tutmuş enerji tərəfdaşlıqlarına qədər yenidiplomatik kanallardan istifadə etməklə Azərbaycan Cənubi Qafqazdadavamlı sülhə maraqlı tərəflərin sayını artırır. Bu uzaqgörənsiyasət həlledici rol oynaya bilər. Çünki məhz konkret iqtisadi,humanitar və təhsil proqramlarına söykənən çoxtərəfli əlaqələretimadın əsası və uzunmüddətli sabitliyin təminatçısı olur.
Tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan bu gün həqiqətən dətarixi dönəmdədir.
Sülh, yoxsa xaos - seçim ilk növbədə Ermənistanın siyasiiradəsindən asılıdır. Azərbaycan artıq öz addımını atıb və ədalətlisülh, balanslı inkişaf modelini təklif edib. İndi sözün ardıncareal islahatların gəlməsi vaxtıdır, xülyaların yox.
Yalnız bu halda Cənubi Qafqaz miflərə yox, sağlam düşüncə vəməsuliyyətə əsaslanan davamlı və geri dönməz sülh dövrünə daxil olabilər.
