Razim Məmmədli: “…Azərbaycan dilli mətbuatın yaranması artıq qaçılmaz idi”
150 illik Azərbaycan mətbuatının bir qanadında da Gürcüstandakı Azərbaycan dilli mətbuat dayanır. Borçalı ziyalılarının ərsəyə gətirdiyi mətbuat orqanları soydaşlarımızın həyatında mühüm rol oynayıb, dilimizi, mədəniyyətimizi, ictimai fikrimizi, düşüncəmizi, tariximizi canlandırıb, təbliğ edib.
Gürcüstanın özünün media həyatında, ictimai mühitində Azərbaycan dilli mətbuatın yeri ayrıcadır.
Müsahibimiz, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, ADPU-nun Ədəbiyyat kafedrasının müdiri Razim Məmmədovla bu mövzuda danışdıq. Onu da deyək ki, R.Məmmədli Gürcüstanın Azərbaycan dilli mətbuatının tarixinin yorulmaz araşdırmaçısıdır.
“Gürcüstanda Azərbaycan dilli mətbuatın sayı bu ölkə öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra daha da artdı”
- Gürcüstanda Azərbaycan dilli mətbuat orqanlarının tarixi nə vaxtdan başlayır?
- Məlumdur ki, Güney Qafqaz çar Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra yerli əhalinin həyat tərzində müəyyən dəyişikliklər baş verdi, bəzi sahələrin inkişaf etdirilməsi üçün zəruri işlər görüldü. Qafqazda Azərbaycan xalqının özünəməxsus şərəfli tarixi, qiymətli maddi və mənəvi mədəniyyət abidələri ilə mühüm yerlərdən birini tutur. XIX əsrin birinci yarısında Güney Qafqazın mədəniyyət mərkəzi hesab olunan Tiflis şəhərində rus və gürcü dillərində bir sıra qəzetlər nəşr olunurdu. Qafqazda Azərbaycan dilli mətbuatın yaranması məsələsi isə xeyli gecikmişdi. Bunun da bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri mövcuddur. 1928-ci ildə Tiflis şəhərində “Tiflisskiye vedomosti” qəzeti rus dilində nəşrə başladı. Həmin qəzet 1829-cu ildə gürcü, 1830-cu ildə fars (cəmi 1 nömrəsi çıxmışdı), 1832-ci ilin əvvəlində isə Azərbaycan dilində buraxıldı. “Tiflis əxbarı” adı ilə Azərbaycan dilində buraxılan bu qəzet - vərəqənin ömrü uzun olmadı, onun son nömrəsi 1833-cü ilin əvvəllərində çap olundu.
1845-ci ildə isə Tiflisdə “Zakavkazskiy vestnik” qəzetinin əlavəsi kimi Azərbaycan dilində “Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri” adlı qəzet-vərəqə buraxılıb. Bu qəzet 1846-cı ildə bağlandı.
- Bəs orda Azərbaycan müəlliflərinin imzaları necə görsənirdi?
- İstər “Tiflis əxbarı”, istərsə də “Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri” qəzetlərinin əsas vəzifəsi rəsmi dövlət məlumatlarını, qərar qanunlarını Azərbaycan dilində yaymaqdan ibarət olsa da, Tiflisdə yaşayan Azərbaycan ziyalılarının xırda yazıları da çap olunurdu. Məsələn, ikinci qəzetdə A.Bakıxanovun nəsihətlərindən nümunələr işıq üzü görmüşdür.
Lakin etiraf etmək lazımdır ki, bu qəzetlərlə Azərbaycan mətbuatı yaranmadı, ancaq olsa-olsa, tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi, onlar yalnız və yalnız yaranmaqda olan Azərbaycan milli mətbuatının rüşeymi oldular. Bəllidir ki, Azərbaycan mətbuatının yaranması tarixi 1875-ci ilin iyun ayının 22-də nəşrə başlayan “Əkinçi” qəzeti ilə bağlıdır.
Onu da vurğulamaq yerinə düşər ki, 1877-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin nəşri dayandırıldıqdan sonra yenə də Tiflis şəhərində Azərbaycan dilində “Ziya” (1879), “Ziyayi-Qafqaziyyə” (1880), “Kəşkül” (1883) kimi mətbuat orqanları nəşr olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində isə Tiflisdə “Şərqi-Rus” (1903), “Molla Nəsirəddin” (1906) kimi məşhur mətbuat orqanları fəaliyyətə başladı.
- Bu hansı amillərin, hansı proseslərin təsiri ilə baş verdi?
- Söylənilənlərdən çıxış edərək bildirmək istəyirəm ki, XIX əsrin istər birinci, istərsə də ikinci yarısında Tiflisdə, eləcə də Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan bəzi bölgələrindən çıxan ziyalı həmvətənlərimizə çar imperiyası nə qədər qeyri-obyektiv münasibət bəsləsə də, imperiya daxilində onlara həqarətlə baxsalar da, soydaşlarımız sübut etdilər ki, onları savadsızlıqda, avamlıqda suçlamaq əsassızdır. Çünki burada yaşayan azərbaycanlılar ana dilində qəzet nəşr etdirə bilməsələr də, Tiflisdə çap olunan rusdilli mətbuatda müntəzəm çıxış edir, müxtəlif mövzularda yazıları bu qəzetlərdə işıq üzü görürdü. Bu mənada Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Şərif Mirzəyev, Hüseyn Minasazov, Məhəmməd Şahtaxtlı və başqalarının yazıları “Qafqaz”, “Zakavkazskiy vestnik”, “Novoye obozrenie”, “Zakavkaziya” və s. mətbuat orqanlarında işıq üzü görürdü. Hadisələrin gedişatı göstərirdi ki, imperiya nə qədər məhdudiyyət qoysa da Azərbaycan dilli mətbuatın yaranması artıq qaçılmazdır. Çünki XX əsrin əvvəllərində Tiflisdə yaşayan azərbaycanlı ziyalıların sayı xeyli artmışdı və onlar milli mətbuatın yaranmasını israrla tələb edirdilər.
- Bu mətbuat orqanlarının sayı, fəaliyyəti haqda nə demək olar?
- Gürcüstanda Azərbaycan dilli mətbuatın sayı bu ölkə öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra daha da artdı. Onu da xatırladım ki, təkcə 1918-1921-ci illərdə Tiflisdə Azərbaycan dilində bir sıra qəzet və jurnallar işıq üzü gördü. Onlardan “Gələcək” (1918), “Albayraq” (1918), “Vətən” (1920), “Yeni dünya” (1918), “Gənclər yurdu” (1919), “Tartan - partan” (1919) və başqa qəzet və jurnallar Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatını müdafiə etmiş, demokratik Azərbaycan Respublikasının yaranmasını alqışlamış, ideya istiqamətlərini bu respublikanın mənafeyini qorumağa yönəltmişlər.
- O nəşrlərdən nümunələr necə, qorunub saxlanılıb?
- Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, adlarını çəkdiyimiz mətbuat orqanlarının nüsxələrinin əksəriyyəti sonradan itib-batmış və ya qəsdən məhv edilmiş, qalanlar isə lazımınca qorunub saxlanmamışdı.
Yeri düşmüşkən onu da xatırladaq ki, Acarıstanda da 1920-ci ilə qədər Azərbaycan dilində bir neçə qəzet işıq üzü görüb. Burada nəşr olunan qəzetlərdən “Sədai millət”, “İslam Gürcüstanı” yarı Azərbaycan, yarı gürcü dilində nəşr olundu. Adlarını çəkdiyimiz qəzetlərdən birincisi Acarıstan Milli Şurasının orqanı olub, ikincisi isə Abaşidzelərin (xüsusilə Məmməd bəy Abaşidzenin, onun türk təxəllüsü Sancaqbəyzadə olmuşdur) vəsaiti ilə çıxıb.
- Sovet illərində də xeyli qəzetin nəşr edildiyi məlumdur…
- Gürcüstanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Tiflisdə əvvəlcə “Kommunist” (1921), sonra isə “Yeni fikir” (1922) nəşrə başladı. Bu qəzetlərin ilk redaktorları Məmmədəli Nasir, Həsən Səbri, Hüseyn Səmih, Ə.Muvandi və b. olub.
N.Nərimanovun 1922-ci ildə Tiflisdə olması “Yeni fikir” qəzetinin nəşrini sürətləndirir. Onun məsləhəti ilə Tiflisdə yaşayan azərbaycanlı ziyalılardan Ələkbər Qərib, Əziz Şərif, Əli Yazıdçı, Rzaqulu Nəcəfov, Ömər Faiq qəzetin nəşrinə cəlb olunurlar. N.Nərimanov qəzet üçün şrift və dəzgahların gətirilməsinə yardım edir. Qəzet 1922-ci ildən Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Xalq Komissarları Şurasının orqanı olaraq gündəlik nəşr olunur. 1926-ci ilin yanvarın 26-da “Yeni fikir” qəzetinin 1000 -ci nömrəsi işıq üzü görmüşdür.
“Yeni fikir” qəzeti 1927-ci il may ayının 31-də nəşrini dayandırmış, bundan bir ay sonra 1927 -ci il iyun ayının 30-da Tiflisdə “Yeni kənd” adı ilə nəşrini davam etdirmişdi. Qəzet 1939-cu ildə “Sovet Gürcüstanı” adı ilə çap olunmuş, keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən isə “Gürcüstan”adı ilə indi də çap olunmaqdadır.
- Bildiyimiz qədər, Gürcüstanda Azərbaycan dilində bədii mətbuat orqanları da olub. Bu haqda nə demək olar?
- Gürcüstanda nəşr olunan nüfuzlu mətbuat orqanlardan biri də “Dan ulduzu” ədəbi-elmi jurnalı olmuşdur. Gürcüstan və Ermənistan SSR Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin orqanı kimi latın əlifbası ilə nəşr olunmuşdur. Jurnalın ilk nömrəsi 1926-ci ilin may ayında çıxmışdır. “Dan ulduzu” jurnalı Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların ictimai həyatını müvəffəqiyyətlə əks etdirmiş, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət məsələlərinə geniş yer ayırmış, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində böyük rol oynamışdır. Odur ki, jurnal yalnız Qafqazda deyil, Orta Asiya respublikalarında da sevilə-sevilə oxunmuş, onun sorağı keçmiş SSRİ-nin müxtəlif güşələrindən gəlmişdir. Çəkinmədən qeyd etmək mümkündür ki, “Dan ulduzu” jurnalı sözün əsl mənasında ədəbi məcmuə olmuşdur. Buna görə də onu Azərbaycan mətbuatı tarixinə ədəbi jurnal kimi daxil etmək yerinə düşərdi.
Azərbaycan mətbuatı tarixində şərəfli yerlərdən birini tutan “Dan ulduzu”jurnalının son 54-55-ci birləşdirilmiş nömrəsi 1931-ci ilin avqust ayında buraxılmışdı. Jurnal bağlandıqdan sonra Gürcüstan Yeni Türk Əlifbası Komitəsi onun əvəzinə “Şərq kolxozçusu” adı ilə yeni bir məcmuə buraxmışdır. Bu jurnalın altı nömrəsi çıxdıqdan sonra 1931-ci ilin dekabr ayında bağlanmışdı.
Bu jurnalları müxtəlif illərdə Ələkbər Qərib, Saleh Zəki, Əlisəttar İbrahimov kimi istedadlı mühərrirlər redaktə etmişlər.
Gürcüstanda nəşr olunan uzunömürlü mətbuət orqanlardan biri də “Qızıl şəfəq” adlı uşaq jurnalı olmuşdur. 1926-cı ilin sentyabrında nəşrə başlayan jurnal 1930-cu ilin yanvar ayından “Yeni qüvvə”, 1939-cu ildən isə “Gənc nəsil” adı ilə fəaliyyətini davam etdirmişlər. Jurnalın səhifələrində təlim-tərbiyə məsələrindən bəhs edən çoxlu şeir, hekayə, povest, kiçik həcmli pyeslər çap edilmişdir. Jurnalın səhifələrində çoxlu folklor nümunələrinə - tapmacalar, atalar sözünə , lətifələrə, nağıllara da təsadüf olunur. Müxtəlif dövrlərdə bu jurnalların məsul redaktorları Sirac Məmmədov, Əbil Əhmədov, Mirzə Mirzəyev, Əbil Ucarlı, Cəfər Mürşüdlü, Abidə Nəsibli, İbrahim Babayev kimi istedadlı mühərrirlər olmuşdur.
- Azərbaycan dilli mətbuatın inkişaf dövrü də olub yəqin ki…
- Keçən əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Gürcüstanda Azərbaycan dilli mətbuat orqanlarının sayı xeyli artdı. Belə ki, Tiflisdə nəşr olunan mərkəzi qəzet və jurnallarla yanaşı, azərbaycanlılar yaşayan rayonlarda da bir sıra qəzetlərin nəşrinə icazə verildi. Bu illərdə Sarvanda (indiki Marnueli) “Pambıqçı” (1931), sonra isə “Stalin yolu”, Lüksemburqda (indiki Bolnisi), “Al bayraq” (1938), Baş keçiddə (indiki Dmanisi), “Sosializm maldarlığı” (1935), Qarayazıda (indiki Qardabani), “Stalinçi” (1931), Adıgündə “Qızıl rəncbər”, sonra isə “Adıgün kolxozçusu” (1936), Axalsixdə “Kommunist” (1930), sonra isə “Sosializm kəndi” (1940) kimi qəzetlər Azərbaycan dilində çap olunmağa başladı.
Haqqında söhbət açdığımız rayon qəzetlərinin üçü – “Adıgün kolxozçusu” (Adıgün rayonu), “Qızıl bayraq” (Axalsixi rayonu), “Sosializm kəndi” (Aspinza rayonu) qəzetlərinin nəşri məlum səbəblərə – Ahısqa türklərinin elliklə bu yerlərdən qanunsuz və əsassız olaraq sürgün edilməsindən sonra 1944-cü ilin axırlarında dayandırıldı. Sarvanda (Marneuli) çıxan “Stalin yolu” qəzeti, “Yeni Marneuli”, Luksemburqda (Bolnisi) çıxan “Al bayraq” qəzeti, “Qələbə bayrağı” qəzetləri, Başkeçiddə (Dmanisi) buraxılan “Sosializm maldarlığı” qəzeti “Trialeti” Qarayazıda (Qardabani) nəşr edilən “Stalinçi” qəzeti “Samqori” adları ilə son vaxtlara qədər yarıazərbaycan, yarıgürcü dilində nəşr olunurdu.
- Keçən əsrin 90-cı illərindən sonra o nəşrlərin vəziyyəti necə oldu?
- Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, 1990-cı illərin əvvəllərinə qədər bu qəzetlərin Azərbaycan bölmələri bir sıra ciddi təzyiqlərə məruz qalmış, onların potensial imkanları xeyli məhdudlaşdırılmışdır. 1990-cı ilin ortalarında “Yeni Marneuli” qəzeti “Kveto Kartli” (“Aşağı Kartli”), “Tələbə bayrağı” qəzeti isə “Bolinisi” adlandırılmışdır. Bundan az sonra isə əhalinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil etməsinə baxmayaraq, Bolnisi rayonunda nəşr edilən “Bolnisi”, Dmanisi rayonunda çıxan “Trialeti” qəzetlərinin Azərbaycan bölmələri heç bir səbəb olmadan bağlandı.
İradə SARIYEVA
