İqtisadi fəaliyyətin mərkəzində duran əsas anlayışlardan biri "əmtəə"dir. Əmtəə sadəcə bir məhsul deyil, cəmiyyətin istehsal və mübadilə münasibətlərinin simvoludur. Tarix boyu insanların ehtiyaclarını ödəmək üçün yaratdığı məhsulların bir hissəsi zamanla bazar iqtisadiyyatının əsas elementi olan əmtəəyə çevrilib.
Valyuta.az əmtəənin mahiyyətini, inkişafını və müasir dövrdəki funksiyaları haqqında yazını təqdim edir.
Əmtəə anlayışının tarixi inkişafı uzun bir yol keçib. Belə ki, əmtəə anlayışı insan cəmiyyətinin ibtidai mübadilə formalarından başlayaraq müasir kapitalist iqtisadiyyatına qədər inkişaf edib. Əvvəllər insanlar yalnız öz tələbatlarını ödəmək üçün istehsal edirdilər, lakin istehsalın artması və əmək bölgüsünün dərinləşməsi nəticəsində artıq insanlar bir-birlərindən məhsul alıb-satmağa başladılar. Bu mübadilə prosesində iştirak edən məhsullar zamanla "əmtəə" statusu qazandı.
Antik dövrlərdə və Orta əsrlərdə sadə mübadilə formaları, məsələn, "maldan-mala dəyişmə" (barter), əmtəə mübadiləsinin ilkin forması hesab olunur. Kapitalist münasibətlərin formalaşması ilə əmtəə istehsalı sistemli və məqsədyönlü xarakter aldı.
Əmtəəni digər məhsullardan fərqləndirən bir neçə əsas xüsusiyyəti var. Onlardan birincisi istifadə dəyəridir. İstifadə dəyəri əmtəənin insanın hər hansı bir ehtiyacını ödəmək qabiliyyətidir. Bu ehtiyac fiziki (yemək, geyim) və ya psixoloji (təhlükəsizlik, ünsiyyət) ola bilər. İstifadə dəyəri subyektivdir, yəni eyni məhsul fərqli insanlar üçün fərqli dərəcədə faydalı ola bilər.
Digər əsas xüsusiyyəti dəyər və mübadilə dəyəridir. Əmtəənin "dəyər" anlayışı onun başqa əmtəələrlə mübadilə oluna bilmə qabiliyyətidir. Karl Marks bu dəyərin mənbəyini əməkdə görürdü, yəni bir əmtəənin dəyəri onun istehsalına sərf olunan ictimai zəruri əmək miqdarı ilə müəyyən olunur.
Məhsulun mübadilə məqsədilə istehsalı da bu xüsusiyyətlərə daxildir. Əgər məhsul şəxsi istifadə üçün hazırlanıbsa, o əmtəə sayılmır. Əmtəə yalnız o zaman yaranır ki, o mübadilə (satış) üçün istehsal olunsun. Ən vacib xüsusiyyət isə bazar münasibətlərinə daxil olmadır.Əmtəə mütləq şəkildə bazar münasibətlərinə qoşulur, yəni alıcı və satıcı arasında alqı-satqının predmetinə çevrilir.
Əmtəələrin növləri müxtəlif əsaslara görə təsnif edilə bilər:
a) Maddi və qeyri-maddi əmtəələr
Maddi əmtəələr – fiziki forma daşıyan məhsullardır (məsələn, mebel, qida məhsulları, texnika).
Qeyri-maddi əmtəələr (xidmətlər) – məsələn, hüquqi xidmət, musiqi dərsi, internet
bağlantısı.
b) İstehlak və istehsal əmtəələri
İstehlak əmtəələri – birbaşa istehlak üçün nəzərdə tutulmuşdur (qida, geyim).
İstehsal əmtəələri – digər məhsulların istehsalında istifadə olunur (xammal, alətlər).
c) Kommersiya və qeyri-kommersiya əmtəələri
Kommersiya əmtəələri – gəlir məqsədilə bazara çıxarılan məhsullardır.
Qeyri-kommersiya əmtəələri – dövlət və ya qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən sosial məqsədlərlə təqdim edilə bilər.
Qloballaşma, texnologiyanın inkişafı və rəqəmsal iqtisadiyyat əmtəə anlayışını daha da genişləndirib. Məsələn, bugünkü dünyada proqram təminatları, rəqəmsal abunəliklər, onlayn kurslar da əmtəə sayılır. Onlar fiziki forma daşımamasına baxmayaraq, bazarda mübadilə edilir.
Bundan başqa, patentlər, müəllif hüquqları və brendlər qeyri-maddi dəyərlərdir, lakin iqtisadi dövriyyədə aktiv şəkildə iştirak edir.
Bəzi müasir yanaşmalarda məhsulun sadəcə iqtisadi dəyəri deyil, həm də sosial və ekoloji dəyəri nəzərə alınır. Məsələn, "yaşıl məhsullar" və "ədalətli ticarət" (fair trade) əmtəə anlayışının daha etik çərçivədə yenidən baxılmasına səbəb olur.
Qeyd edək ki, əmtəə sadəcə bazarda satılan məhsul deyil, iqtisadi və sosial münasibətlərin güzgüsüdür. Onun yaranması, dəyəri, forması və dövriyyəsi iqtisadi sistemlərin necə işlədiyini anlamaq üçün fundamental əhəmiyyətə malikdir.
Tarix boyu dəyişən istehsal münasibətləri və texnoloji inkişaf əmtəənin formasını və funksiyasını daim yeniləyib. Müasir dövrdə əmtəə təkcə fiziki məhsul deyil, həm də informasiya, xidmət, rəqəmsal kontent və hətta sosial təsir forması ala bilir. Buna görə də əmtəə anlayışı daim təkmilləşməyə və genişlənməyə açıq bir konsepsiyadır.
Günay
