Azərbaycan poeziyasının ən parlaq simalarından biri olan Rəfiq Zəka Xəndan öz poeziyası ilə təkcə sənət dünyasını deyil, bütöv bir nəsli ruhən silkələyən, düşündürən və Vətən sevgisi ilə yoğuran bir şəxsiyyətdir
Onun "Azərbaycan cahandır" adlı nəfis tərtibatlı şeirlər toplusu ilə tanışlığım mənə bu poetik dahi barədə daha geniş düşünməyə imkan verdi.

Bu kitab, "Mütərcim" nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş və şairin 70 illik yubileyi münasibətilə işıq üzü görmüşdür. Tərtibatçısı, görkəmli filoloq, alim və şairin qızı Aydan Xəndan, atasının poetik irsini sevənlərə təqdim edərək, onu oxuculara daha yaxın etmişdir. Əsər Azərbaycan ədəbiyyatına böyük töhfədir.

Rəfiq Zəka Xəndanın yaradıcılığı Azərbaycan torpağına, ana dilinə, millətinə sonsuz bir ehtiramla yoğrulub. Şeirlərində poetik axıcılıq, ruhi güc, lirik çılğınlıq və fikri dərinlik əks olunur. Ədəbi tənqidin yaradıcılarından biri olan Cəfər Xəndanın ailəsində pərvazlanmış Rəfiq Zəka Xəndan, sözün həqiqi mənasında, poeziyaya nəfəs verən, onu öz varlığı ilə tamamlayan bir sənətkar olmuşdur.

Bu kitabda yer alan Vətən, torpaq, sevgi haqqında şeirlərin hər misrası Azərbaycan ruhunu yaşadır. Xəndanın sətirləri oxucuya bir başa səmimiyyətlə, milli kimliklə və azadlıq eşqi ilə toxunur. Onun poeziyası ancaq oxunmaq üçün deyil, dərk edilmək, yaşanmaq və hiss edilmək üçündür.

Rəfiq Zəka Xəndan, sadəcə bir şair deyil—o, xalqın sözüdür, Vətənin səsi və tarixin özüdür. Şeirlərində "Haqq, iman və vətənpərvərlik" fikirləri ön planda dayanır. Azərbaycan poeziyasında milli düşüncənin, azadlıq ruhunun və torpağa bağlılığın ən gözəl nümunələrindən biri onun poetik irsidir.

Onun sətirləri bizə bir həqiqəti anladır:
Vətən sadəcə fiziki bir məkan yox, şairin ruhunda yaşayan, misralarla və sözlərlə əbədiləşən bir möhtəşəmlikdir.


Unudulmaz söz ustası, dərin mənalı misraları ilə yaddaşlara həkk olunan Rəfiq Zəka Xəndan yalnız bir şair deyildi – o, eyni zamanda zəkanın, mənəvi gücün, milli şüurun və ədəbi məsuliyyətin daşıyıcısı idi.

Onun "Azərbaycan cahandır" adlı şeirlər toplusu mənə göstərdi ki, poeziya təkcə fikrin bədii ifadəsi yox, həm də vətən sevgisinin, tarixi yaddaşın və milli kimliyin daşıyıcısıdır. Kitabın hər misrasında bir xalqın ruhu, bir yurdun nəfəsi hiss olunur.

Əbəs yerə deyil ki, şair özü də "Zəka" təxəllüsünü daşıyırdı. Bu sadə görünən sözün arxasında düşüncə dərinliyi, poetik baxış və ideya müdrikliyi dayanır. O, sənətə sıravi yanaşmayan bir yaradıcı idi; onun üçün poeziya sadəcə bir forma yox, həm də bir mövqeyin, əqidənin ifadəsi idi:


İstedad alınıb satılan deyil,
Sənət alış-veriş meydanı deyil.

Bu misralar, şairin sənətə münasibətini açıq-aşkar ortaya qoyur. O, poeziyanı müqəddəs bir missiya, öz xalqına xidmət vasitəsi kimi qəbul edirdi.

Rəfiq Zəka – klassik və müasir poeziyanın körpüsü
Onun yaradıcılığında həm heca, həm də əruz vəzni ilə yazılmış şeirlər yer alır. Bu, onun şeir formasına deyil, fikrin gücünə və bədii dəyərə önəm verdiyini göstərir. Ərəb, fars və Türkiyə türkcəsinə dərindən bələd olan şair, bu zəngin dil biliklərini poetik arsenalına çevirməyi bacarmışdı.

60 illik qısa, lakin məhsuldar ömrü ərzində 30-dan çox kitab nəşr edilmiş, əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdu. Onun zəhməti və sənətə verdiyi töhfə layiqincə qiymətləndirilmiş, "Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət xadimi" fəxri adına layiq görülmüş, Azərbaycan Dövlət Mükafatı laureatı olmuşdur.

Şeirlərində Vətən səsi, torpaq ətri var
Topluda yer alan şeirlərin ruhunu Vətən, yurd, torpaq kimi müqəddəs anlayışlar formalaşdırır. Bu poetik tərənnüm təsadüfi deyil – çünki Rəfiq Zəka Xəndanın poetik nəfəsi Azərbaycanın nəfəsidir.

Onun sətirlərində Vətən sevgisi uca bir dağ kimi ucalır, xalqın ağrısı ilə qaynayıb-qarışır. O, Vətəni yalnız bir coğrafi məkan kimi yox, ruhun sığınacağı, yaddaşın məbədi kimi təcəssüm etdirir.

Əsl sənətkar kimi, millətin hisslərini dilə gətirmək, onu sözlə yaşatmaq onun üçün ən ali vəzifə idi.

Rəfiq Zəka Xəndan öz poeziyasında Azərbaycanı həm coğrafi məkan, həm də mənəvi bütövlük kimi tərənnüm edir. Onun sətirlərində Vətən sadəcə doğulub böyüdüyü torpaq deyil, ruhun sığınağı, xalqın varlığının əsas dayağıdır. Şair son nəfəsinədək bu sevgiyə sadiq qalır:

Azərbaycan, can vermişik adına,
Canımızdır adındakı can sənin.

Şairin poeziyası yalnız bir duyğunun ifadəsi deyil, tarixi və milli kimliyə bağlılığın bədii manifestidir. O, "Böyük xalqım" adlı şeirində Vətən uğrunda can verənləri, torpaq uğrunda mübarizə aparanları ucaldır:

Var olsun onun varlığına qurban olanlar,
Var olsun Azərbaycana candan vurulanlar.

Bu misralar onun poeziyasının əsas sütunlarını təşkil edir: xalqına inam, torpağa bağlılıq və fədakarlıq. Rəfiq Zəka öz şeir dünyasında Azərbaycanı yalnız gözəlliklərin təsviri ilə deyil, onun uğrunda mücadilə edən insanların əzmi və qətiyyəti ilə təqdim edir.

Azərbaycan—cahanın nuru
Şairin "Azərbaycan cahandır" adlı şeiri kitabın adına çevrilmişdir. Bu misralarda Vətən sevgisi daha poetik bir çalarla ifadə olunur:

Azərbaycan gözümdə, könlümdə bir cahandır,
Cahana dəyişmərəm bu nurlu cahanımı.

Burada Azərbaycanın yalnız bir dövlət, bir ideya, bir qəlb nuru olduğu vurğulanır.
Şair bu məqamı poetik simvolizm vasitəsilə dərinləşdirir. Azərbaycan onun üçün dünya içində dünyadır, müqəddəslikdir, dəyişilməzdir.

Şairin misralarında Vətən sevgisi təkcə nostalgiya və duyğusallıq deyil, eyni zamanda milli kimlik və varlığın ayrılmaz hissəsidir. Onun sətirləri qəlbə hopur, insanı daha saf duyğulara sövq edir. Ona görə ki, bu sevgi ötəri deyil, yaşantıdır:

Yurdun havasından ayrı düşərsəm,
Çətin ki, başıma hava gəlməsin.

Bu misralarda Vətənin insanın taleyində oynadığı mühüm rolu əks etdirdiyi hiss olunur. Poeziya təkcə sözlərin düzülüşü deyil, hisslərin səsi, ruhun şifrəsi, varlığın özünüifadəsidir.

Rəfiq Zəkanın poeziyası bizi təkcə Vətən haqqında düşünməyə yox, ona bağlı olmağa, onu yaşamağa çağırır. Misralarında sözün gücü, fikrin dərinliyi və milli ruh ahənglə birləşir, oxucunu öz doğma torpağını daha da sevməyə, dərk etməyə yönəldir.

Rəfiq Zəka qaynar təbiətli, duyğularını sərbəst ifadə edən, çılğınlığı ilə poeziyasına güc verən bir sənətkar idi. Onun poetik dünyası yalnız sevgi və Vətən mövzularına sığmır—şair özündən əvvəl gələn ustad sənətkarların mirasını yaşatmaq missiyasını.da öz üzərinə götürmüşdü.

Bu baxımdan Mikayıl Müşfiq onun üçün təkcə bir klassik deyil, bir poeziya zirvəsi, alovlu ruhun simvolu idi. Şair, Müşfiqə yazdığı şeirlərdə onu sadəcə tərifləməklə kifayətlənmir, həm də onun nakam taleyinə, ruhən azad olan şairin əbədilik qazanan yaradıcılığına öz şəxsi münasibətini ifadə edir:

Hansı bir şairimiz getsə idi sən yaşda,
Bu qədər canlı qalardı bu qədər yaddaşda.
Səndə səndən içəri bir başqa aləm vardı,
Ayla, ulduzla, günəşlə yanaşı parlardı.

Bu misralarda Müşfiqin yalnız bir şair kimi yox, bütöv bir aləm kimi qavrandığını görürük. Onun işıqlı poetik dünyası, xalqı ilə birgə yaşadığı sevgi və nisgil—bütün bunlar Rəfiq Zəkanın baxışında Müşfiqi əbədi edən amillərdir.

Rəfiq Zəka Mikayıl Müşfiqə olan sevgisini poetik bir etirafla açıq şəkildə bildirir. O, yalnız Müşfiqi təqdir etmir, həm də özünü onun ideallarına bağlayır:

Müşfiqə mənim qədər kim aşiq,
Ustadım olub alovlu Müşfiq!

Burada "Müşfiqə mənim qədər kim aşiq" misrası xüsusi vurğulanmalıdır. Şair öz sevgisini digər poeziya bilicilərindən fərqli olaraq, daha dərin və səmimi hiss etdiyini bildirir. Bu, təkcə sənətə bağlılıq yox, həm də poetik bir anddır—Rəfiq Zəka ustadının yoluna sadiq qalan şairlərdən biridir.

Rəfiq Zəkanın poeziyasında ailəyə bağlılıq xüsusi yer tutur. O, atasına, anasına, övladlarına həsr etdiyi şeirlərdə yalnız şəxsi duyğularını deyil, sənətkarın insan kimi mənəvi dəyərlərini də açır. Oğlu Xəndana, qızı Aydana ithaf olunmuş misralarda atalıq sevgisi ilə poeziyanın birləşdiyi bir istilik var.

Şairin atası, Cəfər Xəndan, Böyük Vətən Müharibəsində iştirak etmiş, döyüş meydanının keşməkeşlərini yaşamışdı. Rəfiq Zəka atasının mübariz həyat yolunu bədii obrazlarla təsvir etmiş, onun qəhrəmanlığını şeirdə əbədiləşdirmişdir. Bu misralar tarix və ailə sevgisinin birləşməsinə poetik bir nümunədir:

Vuruşdu, çırpışdı düşmənə qarşı,
Bir gün dalğalandı Qələbə marşı.
... Dönüb bir heykələ bu ildönümündə,
Mayor Cəfər Xəndan durur önümdə!

Burada "Mayor Cəfər Xəndan durur önümdə" misrası çox mühüm bir poetik təsvir yaradır. Şair atasının tarixi şəxsiyyətə çevrildiyini, onun mübariz ruhunun bir heykəldə əbədiləşdiyini vurğulayır. Bu, yalnız şəxsi duyğular deyil, eyni zamanda Vətən uğrunda döyüşənlərin böyük rəmzidir.

Rəfiq Zəka sənətini yalnız öz şəxsi yaradıcılığı ilə məhdudlaşdırmayıb—o, poeziyasında həm milli ruhu, həm də şəxsi duyğuları bir araya gətirərək güclü poetik ifadə yaratmışdır.

Onun şeirlərində Vətən sevgisi, ustadlara hörmət, ailəyə bağlılıq və tarixin canlı şahidləri bir araya gəlir. Bu da onu Azərbaycan poeziyasının ən duyğusal və güclü şairlərindən biri edir.

Rəfiq Zəka Xəndan təkcə bir şair deyildi—o, öz şeirləri ilə zamanın qəlbində yaşayan bir sima idi.


Rəfiq Zəka Xəndanın poeziyası yalnız Vətənə, torpağa olan sevgini deyil, həm də ailə bağlılığını, şəxsi hisslərin dərinliyini bənzərsiz misralarla əks etdirir. O, təkcə xalqının şairi yox, həm də həyatın içindən keçən duyğuların əks-sədasını poeziyaya çevirən bir sənətkar idi.




Anaya olan sönməz sevgi və ayrılıq acısı
Şairin anasının itkisinə həsr etdiyi şeir onun duyğularının ən sarsıdıcı nümunələrindən biridir. Burada oğul kədəri, övlad yanğısı dərin bir ahənglə misralara hopur.

Ey Zəka, xəzanın yaman görünür,
Səninçün dərd imiş dərman görünür.
Hayana baxırsan duman görünür,
Atan yadigarı anan görünmür!..

Buradakı "Atan yadigarı anan görünmür" misrası itkinin təkcə fiziki yoxluq olmadığını, bir ailə mirasının boşluğa çevrildiyini göstərir. Poeziyada bu cür kədər, yalnız insanın iç dünyasından doğan sarsıntılarla yaranır və Rəfiq Zəkanın duyğularını bütöv ifadə edir.

Şairin oğlu Xəndana həsr etdiyi şeirlər təkcə valideyn məhəbbətini deyil, həm də atalıq hikmətini özündə daşıyır. O, bəxtin, taleyin, adın daşınmasının mahiyyətini bu misralarla açır:

Mən sənə atamın adını verdim,
Bəxtini sən özün qazanmalısan.

Burada adın miras olduğu, lakin uğurun şəxsi mübarizə tələb etdiyi vurğulanır. Rəfiq Zəka atalıq məsləhətini poetik ifadə ilə Xəndana ötürür—bir həyat dərsi, bir müqəddəs vəsiyyət.

Onun ata kimi verdiyi başqa bir vəsiyyət isə daha dərindir:

Oğul o ki, mən dünyadan gedəndə,
Bu torpaqda qalsın izim, Xəndanım!

Buradakı "Bu torpaqda qalsın izim"ifadəsi sadə bir ata-oğul münasibətindən daha böyük anlam daşıyır—şair öz adının, varlığının, şeirlərinin oğlunun yolu ilə davam etməsini diləyir. Bu, eyni zamanda bədii mirasın, şairliyin və duyğusal gücün qorunması ilə bağlı poetik bir çağırışdır.

Aydanın dünyaya gəlişindəki ata sevinci
Rəfiq Zəka qızı Aydana olan sevgisini və onun adını bir poetik rəmzə çevirdiyini şeirləri ilə əbədiləşdirir. Burada ata sevgisi daha yüngül, daha ümidverici və işıqlı tonla verilir:

Sanıram aylanır Aydanım mənim,
Mənimçün boylanır Aydanım mənim.
Sənin dan yerimi yerin, Aydanım?
Atana ay kimi görün, Aydanım!

Burada "Atana ay kimi görün" ifadəsi xüsusi bir bədii obraz yaradır—qızının varlığı ata üçün bir nur, bir bəşəri işıqdır. Aydan yalnız şairin övladı kimi yox, onun işıqlı duyğularının təcəssümü kimi təqdim olunur.




Rəfiq Zəka yalnız böyük mövzuların deyil, ən incə duyğuların da şairi idi. Onun ailəsinə olan sevgisi, itki ağrıları, ata hikməti misralarında elə təsvir olunur ki, bunlar təkcə şairin şəxsi duyğuları yox, hər bir oxucunun öz həyatında hiss edəcəyi insani sarsıntılar kimi anlaşılır.

Poeziyada həqiqət bu cür yaranır—.sözlər sadəcə yazı deyil, duyğuların yaşanmasıdır

Bu toplu, həqiqətən də, Rəfiq Zəka Xəndanın ədəbiyyata və milli ruhumuza bəxş etdiyi dərin poetik irsin ən gözəl daşıyıcılarından biridir. Şairin xatirəsinə ucaldılmış bu poetik abidə, onun sənət dünyasını yenidən kəşf etmək üçün misilsiz fürsət yaradır. Onun şeirlərini vərəqlədikcə, hər misrada özü ilə, ruhu ilə, sözün gücü ilə bir daha tanış oluruq.

Şairin öz sözləri onun poeziyasının mahiyyətini açır:

Səsimi eşitmək üçün,
Şeirlərimi oxuyun.

Bu sadə, lakin güclü ifadə şairin varlığının sözlərdə yaşadığını, onun misraların içində ölməzliyə qovuşduğunu göstərir. Rəfiq Zəka öz səsini yazdığı hər şeirdə əbədiləşdirir. O, bir şair kimi səsi kəsildiyi anda belə, misraları ilə danışmağa davam edir.


Rəfiq Zəkanın poeziyası həm də melodiya kimi axan hisslərin, ritm və harmoniya ilə yoğrulmuş duyğuların daşıyıcısıdır. Onun qəlbindən süzülən misralar təkcə oxunmaq üçün deyil, hiss olunmaq, dinlənilmək və yaşayışın səsinə çevrilmək üçün yaranıb.

Müğənni Akif İslamzadənin oxuduğu məşhur mahnı, onun misralarının yalnız şeir kimi deyil, musiqi kimi də yaşadığını sübut edir. Bu mahnının sözləri, şairin öz ruhunda daşıdığı nostalgiyanı, keçmişə duyulan yanğını sarsıdıcı bir güclə ifadə edir:

O çağlar necə də mənə haydılar,
Könlümə, gözümə şəfəq yaydılar,
Ötən günlərimi qaytaraydılar,
Gələn günlərimi qurban verərdim.

Burada "Ötən günlərimi qaytaraydılar, gələn günlərimi qurban verərdim" misrası zamana qarşı müqavimətin, geriyə qayıtmaq istəyinin poetik ifadəsidir. Şair üçün keçmiş, sadəcə bir xatirə deyil—bir həyati istəkdir, bir dönüş arzusu.

Geri dönməyən zamanın kədəri
Şairin keçmişə olan yanğısı, təkcə şəxsi duyğularının əks-sədası deyil, eyni zamanda insanlığın universal hisslərinin ifadəsidir. Hər bir insan üçün zaman keçdikcə geri dönməz anlar, yaşanmış xatirələr daha dəyərli olur. Rəfiq Zəka bu hissi yalnız öz yaşantısı kimi deyil, hər bir oxucunun yaşadığı hiss kimi təqdim edir.

Heyf, min heyf ki, ötən günləri geri qaytarmaq olmur...

Bu ifadə sadə görünsə də, şairin ruhunu tam şəkildə açır. O, gələcəyi sevsə də, keçmişə bağlanır, yaşanmış illəri itirilmiş sərvət kimi qəbul edir. Bu da onu duyğularının səmimiliyinə görə müstəsna edən bir sənətkar edir.

Rəfiq Zəkanın poeziyası təkcə oxucuların deyil, Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng simalarının da diqqətini çəkmişdir. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov, onun poetik gücünü belə dəyərləndirir:

"Rəfiq Zəka əlinə qələm aldığı gündən gənclik ehtirası ilə şeir və gözəllik məftunu olduğunu sübut edib. Onun şeirlərində canlı xalq dilinə bağlılıq, axıcılıq və səlistlik nəzərə çarpır. Hafizəsinin kəskinliyini, zəngin Şərq ədəbiyyatını dərindən duyduğunu, sənət haqqında ehtiraslı düşüncələrə malik olduğunu görməmək mümkün deyil."

Bu fikirlər şairin yalnız emosional gücünü deyil, intelektual və bədii dəyərini də açıq şəkildə vurğulayır. Rəfiq Zəka—bədii yaddaşı güclü, Şərq ədəbiyyatını dərindən mənimsəmiş, xalq dilinə bağlı bir sənətkar idi. Onun yaradıcılığı sadəcə duyğularla yox, müdrikliklə, dərin zəka ilə formalaşmışdı.

Böyük ədəbiyyatın daşıyıcısı olan bu toplu şairin ölməzliyini tərənnüm edir. O, yalnız şeirlərin toplusu deyil, bütöv bir sənətkarın ruhunu yaşadan bir mirasdır. Kitabın hər səhifəsi şairin söz dünyasına bir qapıdır.

Onun poeziyasını oxuyan hər kəs sanki şairin səsini eşidir, onun keçmişinə toxunur, misralar arasındakı duyğuları hiss edir. Bu toplu yalnız ədəbi dəyər deyil, bir hiss dünyası, bir poetik ömürdür.

Bu əvəzsiz hədiyyəyə görə tərtibçi, filologiya elmləri namizədi Aydan Xəndana dərin minnətdarlıq düşür. Onun ata irsini yaşatmaq üçün göstərdiyi sədaqət və poetik mirası qorumaq üçün verdiyi töhfə, bu kitabın dəyərinin daha da artmasına səbəb olmuşdur.



***

Nəbi Xəzri, Xalq şairi:

ÖLDÜ DEMƏYİN!


Şair dostum Rafiq Zəka Xəndanın xatirəsinə


Bəd xəbər eşitdim...
Kim dedi bunu?
Rəfiq də ölərmiş?
Necə inanım!?

O, həyat așiqi,
İnsan vurğunu -
O əsl şair oğlu
Azərbaycanın?

Onun sinəsində
Xəzinə vardı,
Xəzinə sonsuzdu
Bir ümman kimi.
Neçə șairləri
O, yaşadırdı,
Şairlər şairsiz
Yetim deyilmi?

Sabah günəșilə
Arzu, diləyin.
O, bəlkə torpaqdan
Çinar tək bitdi,
Yox, Rəfiq Zəkaya
"Öldü" - deməyin.
Sabirlə, Müşfiqlə
Görüșə getdi!

28 yanvar 1999



Müəllif: Fuad BİLƏSUVARLI, AYB və AJB üzvü, Prezident mükafatçısı

• Vətən
• Poeziya
• Fuad Biləsuvarlı
• Tərənnüm
• Rəfiq Zəka
• Xəndan