İyunun 13-də sübh tezdən İsrail İranın 100-dən çox obyektini, o cümlədən ən böyük nüvə obyektlərindən birini vurub. Ekspertlər iki ölkə arasında genişmiqyaslı müharibə təhlükəsini necə qiymətləndirir?
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə RBC yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində bir neçə ekspertin rəyi qeyd olunur:
Alam Saleh, Avstraliya Milli Universitetinin Siyasət və Beynəlxalq Münasibətlər üzrə baş müəllimi:
Bu eskalasiya son dərəcə təhlükəlidir. Dövlətlər - İsrail və İran arasında birbaşa zərbələr misilsizdir və müəyyən edilmiş çəkindirmə normalarını məhv edir. Hər iki tərəf tammiqyaslı müharibəyə can atmadığını desə də, səhv hesablamalar və ya nəzarətsiz cavab dövrü riski son dərəcə yüksəkdir.
İsrail və İran arasında müharibə qaçılmaz olaraq “Proxy” qrupları (“Hizbullah”, HƏMAS, regional milislər) cəlb edəcək, qlobal enerji bazarlarında sabitliyi pozacaq və ABŞ kimi böyük gücləri cəlb edə bilər. Regional münaqişə potensialı yüksəkdir.
İranın nüvə proqramının hava zərbələri ilə tamamilə məhv edilməsi mümkün deyil. Proqram səpələnmiş, yerin dərinliklərində gizlədilib (məsələn, Fordo) və ehtimal ki, ehtiyat imkanları və ehtiyat planları var. Zərbələr əsas obyektləri məhv etmək, aylar və ya illərlə irəliləyişləri geri qaytarmaq, alimləri öldürmək və təchizat zəncirlərini pozmaq üçündür. Lakin bilik və əsas infrastruktur qorunub saxlanılacaq ki, bu da İrana proqramı yenidən qurmağa imkan verəcək və çox güman ki, çəkindirici vasitə kimi nüvə silahı yaratmaq əzmini gücləndirəcək.
Tehran, daxili narazılıqlara və iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq, onilliklər boyu davam edən təzyiqlər ərzində möhkəmlik nümayiş etdirib. Onun təhlükəsizlik aparatı müxalif fikirləri boğmaqda möhkəm və qəddarcasına effektivdir. Bu cür həmlələr rejimi ölümcül şəkildə zəiflətməkdənsə, dövlətin milləti xarici təcavüzdən müdafiə etmək, daxili dəstəyi toplamaq (ən azı müvəqqəti) və mövqeyini sərtləşdirmək haqqında hekayəsini gücləndirmək ehtimalı daha yüksəkdir. Bu kontekstdə İsrail üçün rejim dəyişikliyi real hərbi məqsəd deyil.
Bu əməliyyat ABŞ-İran nüvə danışıqlarının bərpası perspektivlərini ciddi şəkildə pozur və yəqin ki, yaxın gələcəkdə məhv edir. Güvən məhv olur. İran hücumu (xüsusən də Qərbin razılığı və ya təsdiqi ilə dəstəkləndiyi düşünülürsə) diplomatiyanın faydasız olması və onun təhlükəsizliyinin yalnız nüvə qarşısının alınması ilə təmin oluna biləcəyinin sübutu kimi qiymətləndirəcək. Danışıqlar dondurulub; onların bərpası əhəmiyyətli deeskalasiya və indi təsəvvür etmək çətin olan siyasi dəyişikliklər tələb edəcək.
İsrailə ciddi ziyan vurmağa yönəlmiş sərt və çevik cavab İranın öz ərazisinə edilən hücumlara birbaşa cavab verməsi barədə bəyan etdiyi doktrina ilə uyğun gəlir. Onun çəkindirmə imkanlarının etibarlılığı təhlükə altındadır. İranın İsrail və ya ABŞ-nın dağıdıcı əks-hücumundan qaçmaq üçün ehtiyatlı davranacağı ehtimalı olsa da, əhəmiyyətli və hiss olunan cavab üçün təzyiq çox böyükdür. İrana birbaşa hücumlara görə sırf simvolik və ya dolayı cavab erası bitə bilər. İranın cavabının miqyası və xarakteri onun daha geniş müharibəyə çevrilib-böyüməyəcəyini müəyyən edən əsas amil olacaq.
Beynəlxalq İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin tədqiqatçısı Lyudmila Samarskaya:
İndi proqnoz vermək çox çətindir, çünki çox şey İsrailin hücumunun müddətindən, onun konkret məqsədlərindən (İranın nüvə obyektlərinin tamamilə məhv edilməsi reallığını təsəvvür etmək çətindir) və İranın cavabının miqyasından asılı olacaq. Risklər yüksəkdir və vəziyyətin necə inkişaf edəcəyinin gözlənilməzliyi daha da yüksəkdir. Bununla belə, hazırda İran tərəfində faktiki olaraq yalnız kvazi-dövlət aktyorları çıxış edə bilər, onların arasında “Ənsarullah” (Yəmən husi üsyançıları - RBK) bir qədər daha böyük imkanları qoruyub saxlasa da, onların potensialı Tehranın potensialından xeyli aşağıdır.
Göründüyü kimi, [İsrailin] əsas məqsədi bütövlükdə Tehranın hərbi imkanlarını və müvafiq olaraq, onların regiondakı müttəfiqlərini və etibarlı qüvvələrini dəstəkləmək imkanlarını azaltmaq ola bilər. Görünür, İsrail bunda bütün iranpərəst “oxu” əsaslı şəkildə zəiflətmək fürsəti görür - HƏMAS və “Hizbullah”dan sonra. Nəzəri olaraq - bəli, amma bunun texniki cəhətdən necə mümkün olduğunu söyləmək çətindir.
Göründüyü kimi, [ABŞ-dan] müdafiə dəstəyi hələ də verilir. Əgər bu, münasibətlərin əsaslı şəkildə pisləşməsinə gətirib çıxarsaydı, yəqin ki, hücum da olmazdı – baxmayaraq ki, bu halda daxili və regional mülahizələrin həlledici təsir göstərməsi mümkündür. Bundan əlavə, yəqin ki, gələcəkdə danışıqlara qayıdış da istisna oluna bilməz və əgər o vaxta qədər İranın mövqeyi xeyli zəifləsə, bu, daha çox danışıqlarda qarşı tərəfin maraqlarına uyğun olacaq.
“Valday” Beynəlxalq Diskussiya Klubunun eksperti və Rusiyanın İrandakı keçmiş səfiri (2001-2005) Aleksandr Maryasov:
İsrailin İrana qarşı hərbi zərbələri və terror hücumları ən ciddi təhlükədir. Tehran onlara mütləq cavab verəcək. İslam Respublikasının Ali Rəhbəri artıq bəyan edib ki, o, İran hərbçilərinə Təl-Əvivin təcavüzkar hərəkətlərinə qətiyyətlə cavab vermək üçün tam kart-blanş verir. Tehran bundan əvvəl bəyan etmişdi ki, o, İsrailin nüvə və hərbi obyektlərinin yerini bilir və İsrailin təcavüzü halında onlara raket zərbələri endirə bilər.
Keçən il İsrail və İran arasında raket və bomba zərbələri mübadiləsi göstərdi ki, iranlılar Dəmir Qübbə də daxil olmaqla, İsrailin hava hücumundan müdafiə sistemlərinə nüfuz edə bilən raketlərə malikdirlər. Münaqişə gərginləşəcəyi, İranın hücumuna məruz qalacağı təqdirdə artıq İsrailə yardım edəcəyinə söz vermiş ABŞ, həm də ərəb qonşuları bu və ya digər şəkildə ona cəlb olunacaqlar ki, bu da regionda vəziyyətin kəskin şəkildə gərginləşməsinə səbəb olacaq.
İranın nüvə proqramını tamamilə məhv etmək demək olar ki, mümkün deyil. Bir çox nüvə obyektləri yerin dərinliklərində yerləşir və yaxşı qorunur. Amma İranın nüvə obyektlərinə ciddi ziyan dəysə belə, onları bütün lazımi bilik və imkanlara malik olan iranlı alimlər tamamilə bərpa edə bilərlər. İİR-nin nüvə proqramını ləngitmək olar, amma məhv etmək olmaz.
İsrailin əməliyyatı, şübhəsiz ki, nüvə sazişinin perspektivlərini sarsıdır. İranlılar haqlı olaraq iddia edə bilərlər ki, Birləşmiş Ştatlar İsrailin planlarından xəbərdar idi, lakin onların qarşısını almaq üçün nəinki heç nə etmədi, həm də bunun Tehrana nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq üçün əlavə təzyiq rıçaqına çevriləcəyini gözləyərək Təl-Əvivin hərəkətlərinə “yaşıl işıq” yandırdı. İsrailin hərbi hərəkətləri İran rejiminin devrilməsi ilə nəticələnməyəcək. Daha doğrusu, onlar yalnız iranlıların millətçilik hisslərini gücləndirəcək və onları xarici təcavüz qarşısında birləşdirəcəklər.
Y. QACAR
