XXI əsrin geosiyasətini və iqtisadiyyatını formalaşdıran fundamental anlayışlardan birinə çevrilən rəqəmsal suverenlik, dövlətlərin öz rəqəmsal məkanını, məlumatlarını, infrastrukturlarını və texnoloji gələcəyini müstəqil şəkildə idarə etmə və qoruma qabiliyyətini ifadə edir. Vestfal sülhündən bəri mövcud olan klassik suverenlik anlayışının rəqəmsal dünyaya proyeksiya olunması olan bu konsepsiya, kibertəhlükəsizlik, iqtisadi rəqabət və milli kimliyin qorunması kimi həyati əhəmiyyətli məsələləri əhatə edir. Bu analitik məqalədə rəqəmsal suverenliyin mahiyyəti, qlobal miqyasda formalaşan meyillər, Azərbaycanın bu sahədəki mövqeyi və gələcəyə dair proqnozlar təhlil olunur.
Rəqəmsal suverenliyin anatomiyası: bu, nə üçün vacibdir?
Avropa İttifaqı bulud texnologiyaları sahəsində demək olar ki, tam şəkildə ABŞ-dan asılı vəziyyətdədir. Ticarət müharibələrinin fonunda bu asılılıq Avropanı ciddi risk altına salır. Nüfuzlu Politico nəşri yazır ki, ABŞ-ın keçmiş prezidenti və hazırda yenidən namizəd olan Donald Tramp bu asılılıqdan Avropa iqtisadiyyatına təzyiq vasitəsi kimi istifadə edə bilər.
Avropada Tənzimləmə üzrə Analitik Mərkəzin rəhbəri Zak Mayers nəşrə açıqlamasında bildirib:“Trampın interneti söndürmək və ya Avropanın iqtisadi maraqlarına ciddi zərər vura biləcək başqa addımlar atmaq barədə göstəriş verməsi artıq o qədər də qeyri-real görünmür”.
Bulud xidmətləri üzrə ixtisaslaşmış Anexia şirkətinin rəhbəri Aleksander Vindbixler isə əlavə edib ki, Avropa İT sektoru ABŞ-a bu dərəcədə “sağlam olmayan asılılığın” təhlükələrinə daha əvvəl diqqət yetirməli idi.
Politico daha əvvəl də qeyd etmişdi ki, ABŞ artıq nə NATO-nun, nə də Avropa təhlükəsizliyinin aparıcı qüvvəsi deyil. Nəşrin jurnalistləri Trampın ilk prezidentlik dövründə NATO-dan çıxmağa çox yaxın olduğunu, bu gün isə onun siyasətinin daha da qeyri-müəyyən və aqressiv xarakter aldığını vurğulayıblar.
Yuxarıda yazılanlar rəqəmsal suverenliyin dövlətlər üçün strateji əhəmiyyətli məsələ olduğunu bir daha gözlər önünə gətirir. Çünki ənənəvi suverenlik dövlətin coğrafi sərhədlər daxilində mütləq hakimiyyətini nəzərdə tutursa, rəqəmsal suverenlik bu hakimiyyəti virtual məkana şamil edir. Onun əsas komponentlərinə aşağıdakılar daxildir:
· Məlumat suverenliyi: Vətəndaşların, şirkətlərin və dövlət qurumlarının məlumatlarının ölkənin milli yurisdiksiyası altında olan qanunlarla tənzimlənməsi və qorunması. Bu, xüsusilə məlumatların yerləşdirilməsi (data localization) tələblərində özünü büruzə tapır.
· İnfrastruktur suverenliyi: Milli internet şəbəkəsi, data mərkəzləri, bulud texnologiyaları və digər kritik rəqəmsal infrastrukturlar üzərində nəzarət. Bu, xarici təsirlərdən asılılığı azaltmaq üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.
· Texnoloji suverenlik: Milli proqram təminatlarının, texnoloji həllərin və standartların inkişaf etdirilməsi və tətbiqi. Bu, həm də rəqəmsal savadlılığın artırılmasını və yerli innovasiya ekosisteminin gücləndirilməsini ehtiva edir.
· Normativ-hüquqi suverenlik: Rəqəmsal fəaliyyətləri tənzimləyən, milli maraqlara cavab verən və beynəlxalq hüquqa uyğun qanunvericilik bazasının yaradılması.
Bu elementlərin təmin edilməsi dövlətlərə milli təhlükəsizliyi gücləndirmək, rəqəmsal iqtisadiyyatdan tam bəhrələnmək, vətəndaşların şəxsi məlumatlarının məxfiliyini qorumaq və qlobal rəqəmsal arenada müstəqil oyunçu kimi çıxış etmək imkanı verir.
Qlobal arena: Rəqəmsal suverenliyə fərqli baxışlar
Dünyanın aparıcı gücləri rəqəmsal suverenliyə fərqli strateji yanaşmalar nümayiş etdirirlər:
· Avropa İttifaqı (Aİ): Dəyərlərə əsaslanan tənzimləmə. Aİ, "strateji muxtariyyət" konsepsiyası çərçivəsində rəqəmsal suverenliyi insan hüquqları və məxfilik dəyərləri üzərində qurur. Ümumi Məlumatların Qorunması Reqlamenti (GDPR), Rəqəmsal Bazarlar Aktı (DMA) və Rəqəmsal Xidmətlər Aktı (DSA) kimi fundamental sənədlər ilə Aİ, qlobal texnologiya nəhənglərinin fəaliyyətini tənzimləyərək öz rəqəmsal məkanının qaydalarını müəyyən edir.
· Çin: Dövlət mərkəzli nəzarət. Çin rəqəmsal suverenliyi dövlət təhlükəsizliyinin və siyasi sabitliyin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi görür. Kibertəhlükəsizlik Qanunu (CSL), Məlumat Təhlükəsizliyi Qanunu (DSL) və Şəxsi İnformasiyanın Qorunması Qanunu (PIPL) kimi qanunvericiliklə Pekin internet məkanına və məlumat axınlarına ciddi nəzarət edir. "Rəqəmsal İpək Yolu" təşəbbüsü isə Çinin texnoloji təsirini qlobal miqyasda genişləndirməyə xidmət edir.
· Rusiya: "Suveren İnternet" Konsepsiyası. Rusiya xarici kibertəhdidlərdən qorunmaq adı altında 2019-cu ildə qəbul etdiyi "Suveren İnternet" qanunu ilə milli internet seqmentini (RuNet) qlobal şəbəkədən təcrid etmək texniki imkanlarını yaratmışdır. Bu addım dövlətə internet trafiki üzərində tam nəzarət imkanı verməklə rəqəmsal suverenliyin daha çox müdafiə xarakterli və təcrid olunmuş modelini formalaşdırır.
· Hindistan: İqtisadi pragmatizm və məlumatların yerləşdirilməsi. Hindistan, xüsusilə maliyyə və ödəniş sistemləri sektorunda məlumatların ölkə daxilində saxlanılması (data localization) siyasətini aktiv şəkildə həyata keçirir. Bu yanaşma, həm milli təhlükəsizliyi təmin etmək, həm də böyük məlumat (Big Data) iqtisadiyyatından milli şirkətlərin daha çox faydalanmasını təmin etmək məqsədi güdür.
Azərbaycanın rəqəmsal suverenlik yolu: Cari vəziyyət və strateji hədəflər
Azərbaycan müstəqilliyini və suverenliyini rəqəmsal məkanda da təmin etmək üçün məqsədyönlü addımlar atır. Ölkənin rəqəmsal suverenlik strategiyası bir neçə əsas istiqamətdə formalaşır:
1. Strateji sənədlər və institusional çərçivə: "Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər" sənədində müasir innovasiyalar məkanının və rəqəmsal transformasiyanın təmin edilməsi əsas hədəflərdən biri kimi müəyyən edilib. Ölkədə "Rəqəmsal İqtisadiyyat Strategiyası"nın hazırlanması və "İnformasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizliyə dair Strategiya (2023-2027)"nın qəbulu bu sahədə hüquqi və institusional bazanın möhkəmləndirilməsinə xidmət edir.
2. Rəqəmsal infrastrukturun inkişafı: Azərbaycan öz milli data mərkəzlərini inkişaf etdirir və milli bulud siyasətinin formalaşdırılması istiqamətində işlər aparır. Dövlət qurumlarının və strateji əhəmiyyətli şirkətlərin məlumatlarının ölkə daxilində saxlanılmasına keçid rəqəmsal suverenliyin texniki təməlini gücləndirir. Azərbaycanın superkompüter strategiyasının olması da bu sahədə iddialı hədəflərdən xəbər verir.
3. Kibertəhlükəsizliyin gücləndirilməsi: Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi yanında fəaliyyət göstərən Elektron Təhlükəsizlik Xidməti və Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidməti kimi qurumlar milli kiber məkanın qorunması, kiberhücumların qarşısının alınması və kritik infrastrukturun mühafizəsi sahəsində fəaliyyətlərini gücləndirir.
4. Elektron Hökumət və rəqəmsal xidmətlər: "ASAN xidmət" və Rəqəmsal Hökumət portalı kimi uğurlu layihələr vasitəsilə dövlət xidmətlərinin rəqəmsallaşdırılması həm əhaliyə xidmətin keyfiyyətini artırır, həm də dövlətin öz vətəndaşları ilə rəqəmsal əlaqəsini milli platformalar üzərindən qurmasına imkan yaradır.
Qlobal trendləri və Azərbaycanın strateji hədəflərini nəzərə alaraq, rəqəmsal suverenlik sahəsində aşağıdakı proqnozları vermək olar:
· Rəqəmsal proteksionizmin artması: Məlumatların yerləşdirilməsi tələbləri daha da sərtləşəcək və genişlənəcək. Dövlətlər öz rəqəmsal bazarlarını qorumaq üçün yeni tənzimləyici maneələr yaradacaqlar. "Suveren bulud" (sovereign cloud) bazarı eksponensial artım göstərəcək.
· Texnoloji blokların formalaşması: ABŞ və Çin arasında texnoloji rəqabət dərinləşdikcə, dünya fərqli texnoloji standartlara (məsələn, 5G, süni intellekt) əsaslanan təsir dairələrinə bölünə bilər. Bu, digər ölkələri seçim qarşısında qoyacaq.
· Süni İntellekt və suverenlik: Süni intellektin tənzimlənməsi rəqəmsal suverenliyin yeni döyüş meydanına çevriləcək. Milli süni intellekt strategiyaları, alqoritmlərin şəffaflığı və süni intellekt ilə yaradılan məlumatların mülkiyyəti əsas müzakirə mövzuları olacaq.
· Rəqəmsal hüquqların ön plana çıxması: Suverenlik təşəbbüsləri ilə vətəndaşların rəqəmsal hüquqları (ifadə azadlığı, məxfilik) arasında balansın tapılması getdikcə daha mürəkkəb bir problemə çevriləcək.
Nəticə etibarilə, rəqəmsal suverenlik artıq mücərrəd bir nəzəriyyə deyil, dövlətlərin XXI əsrdə öz müqəddəratını təyin etməsinin vacib bir alətidir. Azərbaycan üçün bu yol, rəqəmsal transformasiyanın sürətləndirilməsi, milli infrastrukturun möhkəmləndirilməsi və çevik qanunvericilik bazasının yaradılması arasında balanslı bir yanaşma tələb edir. Bu strateji hədəflərə doğru atılan addımlar, nəticədə Azərbaycanın təkcə fiziki deyil, həm də rəqəmsal sərhədlərinin toxunulmazlığını və gələcək nəsillərin rəqəmsal məkanda təhlükəsiz və müstəqil fəaliyyətini təmin edəcəkdir.
Səbuhi MƏMMƏDOV
XQ
