Azərbaycan mediasında və ictimaiyyətində son illər artan narahatlıqlardan biri informasiya məkanında yayılan saxta və mənbəyi bilinməyən məlumatlardır. Milli Məclisin İnsan Hüquqları Komitəsində “Media haqqında” Qanuna təklif olunan dəyişikliklər məhz bu problemə cavab olaraq gündəmə gəlib. Qanuna əlavə edilməsi nəzərdə tutulan 14.1.11-1-ci maddəyə əsasən, bundan sonra saxta məlumatların dərcinə və yayımına yol verilməməlidir. Bu yanaşma həm informasiya mühitinin sağlamlaşdırılması, həm də jurnalistikanın nüfuzunun qorunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Saxta məlumat dedikdə, bilə-bilə və ya səthi yanaşma nəticəsində həqiqətə uyğun olmayan, yoxlanmamış, yanlış və ya yönləndirici informasiyanın yayılması nəzərdə tutulur. Bu cür informasiyalar ya qəsdən cəmiyyətin rəyinə təsir göstərmək, ya da diqqət çəkmək, reytinq yığmaq kimi məqsədlərlə tirajlanır. Əsasən sosial şəbəkələrdə və onların təsiri altına düşən bəzi media subyektlərində bu hal daha tez-tez müşahidə olunur. Saxta xəbər təkcə informasiya keyfiyyətinə deyil, iqtisadi-siyasi dinamizmə, sosial təhlükəsizliyə, ictimai etimada da ciddi zərbə vurur.
Bu tip dezinformasiyalar bir neçə təhdid doğurur.
Birincisi, cəmiyyətdə çaşqınlıq və panika yaradır. Xüsusilə fövqəladə hallarda – müharibə, təbii fəlakət, epidemiya və ya siyasi böhran zamanı saxta informasiyalar və şayiələr cəmiyyətin rasional düşünmə qabiliyyətini zəiflədir, insanları yanlış qərarlar verməyə məcbur edir.
İkincisi, dövlət və ictimai institutlara olan etimadı aşındırır.
Üçüncüsü isə jurnalistikaya və peşəkar media qurumlarına qarşı inamsızlıq yaradır. Bu da informasiya bazarını qeyri-peşəkar, populist və manipulyativ mənbələrin nəzarətinə verə bilər.
Bu riskləri nəzərə alaraq, hüquqi tənzimləmə ilə yanaşı, daha geniş və kompleks bir yanaşma zəruridir. Yalnız qadağa və cərimələrlə saxta xəbərlərlə mübarizə tam səmərə verməz. Həll yolları həm institusional, həm də mədəni yanaşmaları əhatə etməlidir. Əvvəla, media subyektləri üçün ciddi peşəkar standartlar və etika kodeksləri hazırlanmalı, onlara əməl olunması nəzarətə götürülməlidir. Jurnalistlər istinad mənbələrinin doğruluğunu yoxlamaq, informasiyanın dəqiqliyini təsdiqləmək kimi fundamental prinsipləri rəhbər tutmalıdırlar. Fakt yoxlanılması (fact-checking) mədəniyyəti sistematik şəkildə inkişaf etdirilməli, xəbər redaksiyaları bu sahədə xüsusi bölmələr yaratmalıdır.
Eyni zamanda, ictimaiyyətin informasiya savadlılığı artırılmalıdır. İnsanlar doğru informasiyanı necə tanımaq, şübhəli mənbələri necə ayırd etmək və dezinformasiyaya qarşı necə immunitet qazanmaq kimi məsələlərdə maarifləndirilməlidirlər. Bu, məktəblərdən başlayaraq kütləvi informasiya vasitələrində, sosial media platformalarında və dövlət tərəfindən həyata keçirilən proqramlarla sistemli şəkildə həyata keçirilməlidir.
