Bazarlarda ən yaxşı vəziyyət, bir çox şirkətin müştəri rəğbəti üçün yarışdığı zaman mövcuddur. Onlar, bir neçə şirkətin hakim olduğu və satışları aralarında bölüşdüyü hallarda isə pis işləyir. Buna görə də, iqtisadçılar bazarların rəqabətli yoxsa konsentrasiyalı olduğunu ölçmək üçün bir vasitəyə ehtiyac duyurlar.
İqtisadiyyatda ən məşhur ölçü vasitələrindən biri 1945-ci ildə Albert Hirschman tərəfindən icad edilmişdir. Bu ölçü hər bir təchizatçının bazar payının kvadratlarını cəmləməklə başlayır. Bu cəhət, təchizatçıların sayına və aralarındakı qeyri-bərabərliyə qarşı həssas edir. Antitrest tədqiqatlarının əsas vasitəsi olan bu indeks, kiçik dəyişikliklərlə, məhkəmə və tədris otaqlarında qarşıya çıxır. Demək olar ki, hər iqtisadiyyat tələbəsi onunla tanış olur.
Az adam biləcək ki, Hirşman indeksi başqa bir şeyi ölçmək üçün icad etmişdi: firmalar deyil, ölkələrin malik olduğu iqtisadi gücü. Bu, ticarəti “siyasi təzyiq və rıçaq vasitəsi” kimi araşdıran bir kitabda yer almışdır. Hitler Almaniyası 1930-cu illərdə qonşularına təsirini sadəcə olaraq “şeytani hiyləgərliklə” deyil, həm də iqtisadiyyatının cazibə qüvvəsi ilə göstərmişdi.
Hirschman, ticarətin könüllü və qarşılıqlı faydalı olması səbəbindən geosiyasi zərərsiz olduğu barədəki sadəlövh inancı rədd etdi. Faydalar qarşılıqlı ola bilər, amma simmetrik olmaya bilər. Və əgər bir ölkə bir əlaqədən öz tərəfdaşına nisbətən daha az asılıdırsa, geri çəkilməklə təhdid edərək güzəştlər əldə edə bilər.
Alman iqtisadçısı, Prezident Donald Trampın tariflərindən və həqiqətən də vacib xammallar, məsələn, nadir torpaqlar kimi məhsulların ixracına məhdudiyyətlər qoymaqla Çinin iqtisadi məcburiyyət cəhdlərindən təəccüblənməzdi. Yel Universitetinin İdarəetmə Məktəbindən Kristofer Kleytton, Stanford Universitetindən Matteo Maqqiori və Kolumbiya Biznes Məktəbindən Cessi Şreqerə görə, bu səbəbdən onun araşdırmalarının ruhunu yenidən canlandırmaq üçün yaxşı bir zamandır. Onlar iqtisadiyyatın müasir alətlər dəstini geopolitikaya tətbiq etməyə çalışırlar. Nəticə onların "geoiqtisadiyyat" adlandırdıqları bir şeydir (1990-cı ildə tarixçi və hərbi strateq Edvard Luttvakin yaratdığı bir termini ödünc alaraq). Mövzunun adı nə olursa olsun, bu, qaçılmazdır. Üç il əvvəl insanlar müəlliflərdən geoiqtisadiyyatın nə olduğunu soruşurdular. İndi isə onlardan cənab Tramp haqqında çox danışmamaları xahiş olunur.
Öz modellərində böyük iqtisadiyyatlar – hegemonlar kiçik iqtisadiyyatlara iqtisadi təzyiqlər və stimullarla tələblər qoya bilərlər. Bir ölkənin belə tələbləri rədd edərkən üzləşdiyi itkilər hegemonun gücünün ölçüsüdür. Kiçik ölkələr özlərini əvvəlcədən qorumaq üçün iqtisadiyyatlarını fərqli istiqamətlərə ayırmaq və şaxələndirmək yolu ilə çalışa bilərlər. Lakin müəlliflərin modellərinə görə, onlar bu işi həddindən artıq görmə ehtimalına sahibdirlər. İqtisadi şəbəkələr – istər bank sistemləri, sənaye ekosistemləri, istərsə də qlobal ticarət özü – daha çox iştirakçı ilə dəyərini artırır. Əgər bir ölkə özünü qorumaq üçün geri çəkilərsə, bu, həmin şəbəkəni digər iştirakçılar üçün daha az cəlbedici edir. Bu da onların hesablamalarını iqtisadi ayrılma lehinə dəyişdirə bilər.
Ölkələrin özlərini izolyasiya etmələrindən çəkindirmək üçün hegemon öz gücünü çox istifadə etməyəcəyinə dair vəd verə bilər. O, belə deyə bilər: “Mənimlə iş gör. Sonradan səni çılğıncasına incitməyəcəyəm. Səni yalnız bir az incidəcəm,” deyə cənab Maggiori ifadə edir. Məsələn, hegemon öz tariflərinə tavan qoyan beynəlxalq ticarət qaydalarına tabe ola bilər. Əgər bu qaydalar etibarlı olarsa, həm hegemon, həm də digər ölkələr üçün faydalı ola bilər. Bu modellərdə ticarət qaydaları “qlobalist” planlamanın nəticəsi olaraq deyil, hegemon tərəfindən maariflənmiş şəxsi maraq aktı olaraq ortaya çıxır. Modellər çoxtərəfliyyətçilik üçün millətçi arqumenti irəli sürür.
Onların nəzəriyyəsi ölçməyə də kömək edir. Hirschmanın ruhuna uyğun olaraq, bazar paylarına və idxal olunan girişlərin asanlıqla əvəzlənə bilməsinə əsaslanaraq, öz güc indekslərini hesablayırlar. Onların hesablamaları nəzəriyyələrinin mühüm nəticəsini ortaya qoyur: güc düz xəttlə artmır. Hegemonun bazar payı 100%-ə yaxınlaşdıqca, güc sürətlə artır. Bazarın çox hissəsini iddia etmək ilə demək olar ki, hamısını iddia etmək arasında böyük fərq var. Çətin əvəzlənən girişlər üçün də eyni şey keçərlidir. Az sayda alternativlərin olması ilə heç birinin və ya demək olar ki, heç birinin olmaması arasında böyük fərq var.
Bu nəticə intuisiyaya uyğundur. Əgər düşmən Amerika bir ölkənin xarici maliyyə xidmətlərinin 80%-ni təmin edirsə, həmin ölkənin digər təminatçıları onu əvəz etmək üçün satışlarını 400% artırmalı olacaqlar (20-dən 100-ə artım 400%-lik böyüməyə bərabərdir). Əgər Amerika bunun əvəzinə 90%-i təmin edərsə, alternativ təminatçılar 900% artmalı olacaqlar. Bazar payının on faiz bəndi artması, fərqi 500 faiz bənd etməkdədir.
Bütün bunların praktiki təsirləri var. Amerika və onun müttəfiqləri dünya maliyyə xidmətlərinin böyük bir hissəsinə malikdirlər. Sinqapur kimi bir ölkənin koalisiyaya əlavə edilməsi böyük bir qənimət kimi görünməyə bilər. Lakin bu, böyük fərq yaradacaq; böyük bir bazar payında kiçik bir artım gücdə qeyri-mütənasib qazanc təmin edir.
Eyni geriyə də doğrudur. Sərt hegemonla əlaqələri azaltmaq üçün kiçik səylər belə onun gücünü gözlənilməz dərəcədə azalda bilər. Məsələn, Amerikanın rəqibləri beynəlxalq maliyyə sahəsində dolların alternativlərini sınayırlar. Bu alternativlərin Amerika maliyyə nüfuzunu zəiflətməsi üçün dollarla bərabər səviyyədə olmaları vacib deyil. Müəlliflərin fikrincə, kiçik və orta ölçülü ölkələrdə bazarın hətta 10%-ni ələ keçirsələr belə, böyük fərq yarada bilərlər. Onlar iddia edirlər ki, bazarın 1%-dən 10%-ə yüksəldilməsi, Amerikan maliyyə gücünü 10%-dən 50%-ə çıxardığı qədər azalda bilər. Bu məntiqə əsasən, Çin yuanı kimi valyutalar dolları taxtdan salmadan belə onu təsirsiz hala gətirə bilər.
Hirschman'ın indeksini təsvir etdiyi kitabı, iqtisadçılar tərəfindən son vaxtlara qədər əsasən unudulmuşdu. Clayton, Maggiori və Schreger-ə görə, indi onun istinad olunmasının böyük hissəsi siyasi elm üzrə alimlər və digər tədqiqatçılar tərəfindən edilir. Üç müəllif ümid edirlər ki, Hirschman’ın işinə qarşı iqtisadçılar arasında yenidən maraq oyadacaqlar. Ən tanınmış konsentrasiya indeksinin ixtiraçısı daha geniş, daha çox müxtəlif oxucu kütləsinə layiqdir. ■
Economist jurnalının abunəçiləri redaksiya məqalələri, sütunlar, qonaq esseləri və oxucu yazışmalarından ən yaxşılarını bir araya gətirən Opinion bülleteninə abunə ola bilərlər.
- Gecə Modu
- Ana səhifə
- Statistika
- Mənbələr
- Reytinq
- Hava
- Valyuta
