Alimlər uzun müddət "əhəmiyyətsiz" hesab edilən genomumuzdakı DNT ardıcıllıqlarının əslində genlərin fəaliyyətini idarə edən gizli kod daşıdığını kəşf ediblər.
HİT.az xəbər verir ki, 1940-cı illərdə sitogenetik mütəxəssisi Barbara MakKlintok qarğıdalıda transpozon elementlər (TE-lər) və ya "sıçrayan genlər" adlanan genləri müəyyən edib. Bunlar mahiyyətcə genom daxilində hərəkət edə bilən DNT ardıcıllıqlarıdır. Alimlər əvvəlcə bu kəşfə şübhə ilə yanaşıblar, lakin onilliklər sonra bu genlərin nəinki "sıçradığını", həm də demək olar ki, hər orqanizmdə mövcud olduğunu qəbul ediblər.
Sonradən müəyyən edilib ki, TE-lər insan genomunun təxminən 45%-ni təşkil edir. Onların milyon illər ərzində sadə və təkrarlanan proseslə çoxaldığı başa düşülüb.
Bu təkrarlanan proses ardıcıllıqları demək olar ki, eyni görünüşlü etdi və buna görə də onlar nəsli kəsilmiş qədim viruslardan qalma genetik qalıq hesab ediliblər. Bu gün bilirik ki, bəzi TE-lər xüsusi hüceyrə növlərində yaxınlıqdakı genlərin fəaliyyətini idarə edən "genetik açarlar" kimi davranır.
Yeni tədqiqatlar bu qədim virus DNT parçalarının xüsusilə erkən embrion inkişafı zamanı genlərin aktivləşməsini və söndürülməsini tənzimlədiyini göstərir. İnkişaf etdirilən yeni analiz üsulları sayəsində MER11 adlı TE ailəsi dörd alt qrupa bölünüb; yaş və qorunma səviyyəsinə görə təsnifat daha əvvəl fərqinə varılmayan tənzimləyici funksiyaları üzə çıxarıb.
Xüsusilə MER11_G4 alt qrupunun gen ifadəsi tənzimləməsində güclü təsiri var. LentiMPRA kimi qabaqcıl eksperimental üsullarla insan kök və sinir hüceyrələrində sınaqdan keçirildikdə müəyyən edilib ki, bu alt qrup qısa DNT motivləri vasitəsilə genlərin nə vaxt aktivləşəcəyini və söndürüləcəyini təyin edən açarlar kimi davranaraq gen fəaliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsirləyir. Epigenetik nişanlarla aparılan müqayisələr göstərdi ki, yeni təsnifat yanaşması əvvəlki üsullarla müqayisədə genetik tənzimləmə funksiyaları ilə daha yaxşı üst-üstə düşür.
Tədqiqat iddia edir ki, "zibil DNT" adlandırılan bu virus izləri təkamül prosesi ərzində funksional hala gəlib və insanları digər primatlardan fərqləndirən inkişaf proseslərində aktiv rol oynayıb. Başqa sözlə, keçmişdə primat əcdadlarımıza yoluxan bəzi viruslar bizi bu günkü insanlara çevirmiş ola bilər.
Samir
