İcbari tibbi sığorta fondunun (Fond) 2023-2024-cü illər üçün gəlir və xərclərinin icrasının, eləcə də sərbəst vəsaitinin idarə olunmasının hüquqi aktların tələblərinə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi məqsədi daşıyan kənar dövlət maliyyə nəzarəti tədbiri 2025-ci ilin İş Planına əsasən həyata keçirilib.
Qeyd edək ki, audit obyektləri kimi Fondun vəsaitlərini idarə edən Azərbaycan Respublikasının İcbari Tibbi Sığorta üzrə Dövlət Agentliyi (Agentlik), eləcə də, “Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyi” publik hüquqi şəxsin (TƏBİB) tabeliyində olan tibb müəssisələrinin təchizatı və təmiri və s. istiqamətdə tədbirləri həyata keçirən “İnnovasiya və Təchizat Mərkəzi” publik hüquqi şəxs (Mərkəz) müəyyənləşdirilmişdir.
İlk olaraq hesabatlılığın təmin edilməsi ilə bağlı diqqətə çatdıraq ki, dövlət büdcəsinin icrası ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə təqdim olunmuş hesabatlarda Fondun gəlir və xərclərinin 2023-cü il üçün 2236,9 mln. manat və 1804,3 mln. manat, 2024-cü il üçün isə 2467,2 mln. manat və 2214,7 mln. manat təşkil etdiyi göstərilmişdir.
Təqdim olunmuş illik hesabatların auditi Agentlik tərəfindən hesabatlılığın düzgün təşkil edilməməsi nəticəsində Fondun gəlir və xərc göstəricilərinin, bununla da icmal büdcənin müvafiq parametrlərinin təhrifini müəyyən etmişdir. Təhriflər gəlirlərin icrası ilə bağlı göstəricilərin tam nəzərə alınmaması, əvvəlki illərə dair bəzi istiqamətlər üzrə xərclərin və öhdəliklərin hesabatda doğru tanınmaması səbəbindən yaranmışdır.
Həmçinin qeyd edək ki, auditlə əhatə olunan illər üzrə Fondun büdcəsi haqqında müvafiq hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmayan istiqamətlərdən vəsait daxil olmuş, eləcə də, xərclər üzrə isə həmin hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmayan istiqamətlərə vəsait yönəldilmişdir. Eyni zamanda, bəzi istiqamətlərdə təsdiq olunmuş məbləğdən çox vəsaitin icrasına da yol verilmişdir.
2023-2024-cü illərdə Fondun büdcələri ilə bağlı müvafiq hüquqi aktlarda əvvəlki illərdə istifadə olunmamış vəsaitlərin müvafiq ilin xərclərinə yönəldilməsi nəzərdə tutulsa da, icra edilməmişdir. Əvvəlki illərdə formalaşmış gəlirin artıq dövlət gəlirləri kimi uçota düşməsi fonunda bu məbləğin bir hissəsinin yenidən gəlir olaraq büdcədə əks olunması dövlət gəlirlərinin həmin məbləğ qədər təkrar uçotuna şərait yaratmışdır.
Dövlət büdcəsindən əhalinin sığortalanmasına ayrılan vəsaitlərin proqnozlaşdırılması zamanı əhali sayının rəsmi statistik məlumatlarla kiçik fərqlərlə uyğunluq təşkil etmədiyi müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin, eyni kateqoriyalı vətəndaşlara münasibətdə bir neçə mənbə hesabına tibbi xidmətlərin (sığortanın) nəzərdə tutulması bu sahədə əsaslı yanaşmaların tətbiqinə ehtiyac olduğunu vurğulamaq imkanı verir. Eləcə də, icbari tibbi sığorta haqqının adambaşına düşən məbləğinin məhz hansı xərcləri əhatə etməklə müəyyənləşdirilməsi mexanizminin hər hansı hüquqi aktla və ya metodoloji sənədlə əsaslandırılması ilə bağlı audit çərçivəsində məlumat təqdim edilməmişdir.
Hüquqi aktların tələblərinə əsasən büdcədənkənar dövlət fondları tərəfindən büdcə layihəsi üzrə müvafiq göstəricilər funksional və iqtisadi təsnifatın paraqrafları üzrə təqdim edilməlidir. Hesabatlılığın tam formalaşdırılmaması ilə yanaşı, 2023-2024-cü illərdə Fondun büdcəsinin gəlirlərinin Vahid Büdcə Təsnifatının paraqraflar səviyyəsində bəzi istiqamətlərin əks etdirilməsi fonunda xərclər üzrə ümumiyyətlə, təsnifat tətbiq olunmamışdır.
Agentlik tərəfindən təqdim olunmuş məlumatların təhlili göstərir ki, gəlirlərdə olduğu kimi, xərclərdə də əvvəlki il üzrə icra meyillərinin nəzərə alınmaması proqnozların daha çox müəyyənləşdirilməsi ilə xərclərin çox nəzərdə tutulmasına, bununla da icra səviyyəsinin aşağı olmasına şərait yaranmışdır. Belə ki, hesabatlarda 2023-2024-cü illər üçün 2393,2 mln. manat və 2850,3 min manat xərc məbləğinə münasibətdə 81,1% və 78,5% vəsaitin icra edilməsi göstərilmişdir.
Toplanmış audit sübutları göstərir ki, Agentlik tərəfindən hesabat illərində icra edilmiş vəsait üzrə hesabatlılıq yalnız həmin ildə müəyyənləşdirilmiş xərc istiqamətləri üzrə icraları əhatə etmişdir. Başqa sözlə, həm 2023-cü, həm də 2024-cü ildə əvvəlki illərdən qalmış öhdəliklərin icrasına vəsait yönəldilsə də, hesabatlara həmin məbləğlər tam daxil edilməmişdir.
“Tibbi sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda (Qanuna) idarəetmə xərclərinin təsbit olunmaması, saxlanma xarakterli başqa xərclərin ayrıca sətirlə Fondun büdcəsi haqqında müvafiq hüquqi aktlara daxil edilməsi, TƏBİB-ə münasibətdə saxlanma xərclərinin yuxarı həddinin tənzimlənməməsi və bu qurumun yaratdığı hüquqi şəxslərin sayında müşahidə olunan artım cəmi xərclərdə inzibati xarakterli xərclərin payının yüksəlməsinə təsir göstərmişdir. Eləcə də, hüquqi aktlarda bəzi tənzimləmələr üzrə boşluqların, eləcə də həmin xərclərin artımına səbəb olan istiqamətlərə aid uyğunsuzluqların olduğu müəyyən edilmişdir.
Göstərilən məsələlərin araşdırılması idarəetmə xərclərinin hansı istiqamətləri əhatə etməsi ilə sıx əlaqəlidir. Belə ki, dövlət sosial müdafiə fonduna münasibətdə idarəetmə xərclərinin qanunvericilikdə anlayışı verilmiş və nələri əhatə etməsi göstərilmişdir. Lakin yuxarıda adıçəkilən Qanunda belə bir yanaşma tətbiq edilməmiş, idarəetmə xərclərinin anlayışı verilmədən idarəetmə və fəaliyyət xərclərinin (o cümlədən, saxlanma xərclərinin və işçilərin əməkhaqlarının) maliyyələşdirilməsinə Fondun gəlirlərinin 2,0%-dən artıq olmamaqla vəsait yönəldilməsi təsbit edilmişdir. Bununla da, Agentlik üzrə idarəetmə xərclərinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi çətinləşmişdir.
2023-cü ilin may ayınadək TƏBİB Agentlik tərəfindən yaradılan və tabeliyinə verilən dövlət səhiyyə sisteminə daxil olan tibb müəssisələrinin idarə edilməsini və bu sahədə nəzarəti həyata keçirən qurum kimi təyin edilmişdir. Son illərdə inzibati islahatlar aparılaraq TƏBİB müstəqil bir qurum kimi müəyyənləşdirilsə də, Agentliyin saxlanma xərclərinin 2,0%-lik yuxarı həddi dəyişməz saxlanmışdır.
Eyni zamanda, TƏBİB-in strukturunu müəyyən edən hüquqi akta hər hansı bir dəyişiklik edilmədən hüquqi şəxslərin yaradılması həmin qurumun saxlanma xərclərinin də Fondun vəsaitləri hesabına həyata keçirilməsi anlamına gəlir və TƏBİB-in saxlanma xərclərini artırır. TƏBİB-in saxlanma xərcinin yuxarı həddi ilə bağlı tənzimlənmənin nəzərdə tutulmaması bu xərcin yaradılmasına zərurət araşdırılmadan yeni qurumlara vəsaitin yönəldilməsi ilə nəticələnir.
Qeyd edək ki, Fondun büdcəsində saxlanma xarakterli digər xərclər də nəzərdə tutulmaqla icra olunsa da, həmin xərclər saxlama xərci kimi təsnifləşdirilməmişdir. Bunları da nəzərə alsaq, göstərilən istiqamətdə gəlirlərin Qanunla müəyyən edilmiş 2,0%-lik həddən çox vəsait icra olunduğunu deyə bilərik.
Səhiyyə sahəsində məqsədli tədbir və proqramlara ayrılmış vəsaitlərin büdcə qanunvericiliyinin tələblərinin pozulması ilə icrası dövlət büdcəsi ilə yanaşı icmal büdcənin kassa icrası göstəricilərinin təhrifinə səbəb olmuş, vəsaitin ayrıldığı illərdə tam icra edilməməsi həmin ildə ayrılmış vəsaitlərin nəticəliliyinin əldə olunmasında əsaslı riskləri formalaşdırmışdır.
Bəzi hallarda alınmış dərman vasitələri üzrə ehtiyacdan az proqnozlaşdırma aparılmış, eləcə də dövlət proqram və tədbirlərinin əhatə etdiyi vətəndaşlar üzrə hesabat illəri üçün hesablanmış və alınmış dərmanlar və tibbi sərfiyyat ehtiyac sahiblərinə həmin ildə çatdırılmamışdır.
Hüquqi aktların müəyyən etdiyi tələblərin düzgün tətbiq olunmaması vergi və icbari ödənişlərin təkrar nəzərə alınmasına səbəb olmaqla tibbi xidmətlərin tariflərinin 26,0% daha çox hesablanılması ilə nəticələnmişdir. Eləcə də, tariflərə daxil edilmiş xərclərin hesablanılması ilə bağlı hər hansı hüquqi və ya metodiki sənədin olmaması dəyər/tarif uyğunluğunun təmin edilməsində əsas risk faktorunu formalaşdırmışdır.
İstifadə olunan avadanlıqların dəyəri bir sıra hallarda alış qiymətlərindən daha yüksək qiymətlərlə tarifə daxil edilmiş, bəzi tibbi sərflərin dəyərinin tariflərdə təkrar nəzərə alınmasına yol verilmiş, qeyd edilənlər, öz növbəsində, bəzi xidmətlərdə tariflərin artımına səbəb olmuşdur.
Dəyəri daha yüksək olan xidmətlərin TƏBİB-in tabeliyində olmayan tibb müəssisələri tərəfindən təqdim olunması TƏBİB-in tabeliyində olan tibb müəssisələrinin maliyyə sərbəstliyinin formalaşmasına təsir göstərməklə yanaşı mövcud meyllərin araşdırılması ilə kadr və texniki təminatla bağlı potensialın gücləndirilməsi zərurətini qeyd etmək imkanı verir. Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, toplanmış audit sübutları ilə, eləcə də Hesablama Palatasının bir neçə tibb müəssisəsində həyata keçirdiyi auditlərlə TƏBİB-in tabeliyində olan tibb müəssisələrinin maliyyələşmə mexanizminin sığorta prinsiplərinə tam uyğun təşkil edilmədiyi müəyyənləşdirilmişdir. Hal-hazırda tətbiq edilən yanaşma yalnız fəaliyyətin saxlanma xərclərinin ödənilməsinə əsaslanmaqla təmin olunmasına xidmət edir ki, bu da Fondun, həmçinin tibb müəssisələrinin maliyyə dayanıqlılığının formalaşdırılmasına mane olur.
TƏBİB-in tabeliyində olan tibb müəssisələrinin təminatının tam həyata keçirilməsi, o cümlədən dərman və tibbi sərfiyyatla təmin edilməsi fonunda hər iki ildə cərrahiyə əməliyyatlarının, xüsusilə dəyəri daha yüksək olan əməliyyatların əsas hissəsi, o cümlədən dəyəri 5000 manat və ondan artıq olan əməliyyatların 90,0%-dən çoxu özəl tibb müəssisələrində icra edilmişdir.
Qeyd edək ki, Agentliklə özəl tibb müəssisələri arasında bağlanılmış müqaviləyə əsasən tibb müəssisəsi göndəriş vərəqəsi olduğu hallarda sığortaolunanlara Xidmətlər Zərfində nəzərdə tutulmuş tibbi xidmətləri göstərmək hüququna malikdir. Audit olunan illərdə tibb müəssisəsinə vətəndaşlar tərəfindən müayinə və müalicə üçün birbaşa müraciət olunduğu və müvafiq göndəriş verilmədiyi halda Agentlik tərəfindən 14 sayda tibb müəssisəsinə 2 ildə cəmi 4273,6 min manat vəsait ödənilmişdir.
Sərbəst vəsaitin idarə olunması ilə bağlı qeyd edək ki, 2022-ci ilin sonuna investisiya edilmiş vəsaitin həcmi 462,0 mln manat təşkil etmiş, 2023-cü ildə bu, 814,0 mln. manat artaraq 1276,4 mln. manat, 2024-cü ildə isə 175,3 mln. manat artaraq 1451,7 mln. manat olmuşdur. Agentlik tərəfindən investisiya fəliyyətini tənzimləyən hüquqi aktın tələbinə bəzi hallarda tam əməl edilməməməsi 31.12.2024-cü tarixə depozitlər cəmi investisiya edilmiş sərbəst maliyyə vəsaiti payının hüquqi aktlarla müəyyən edilmiş həddən çox olmasına gətirib çıxartmışdır.
Dövlət büdcəsindən səhiyyə sahəsində proqram və tədbirlərə ayrılmış vəsaitin bir hissəsi, bəziləri üzrə isə böyük hissəsi və ya tam məbləğdə həmin ildə icra olunmasa da, Agentlik tərəfindən geri qaytarılması səbəbindən bu vəsaitlər düzgün olmayaraq qalıq məbləğinə daxil edilmiş və investisiya fəaliyyəti çərçivəsində istifadə olunmuşdur.
Əks-repo əməliyyatlarının daha uzun müddətə həyata keçirilməsi daha əlverişli investisiya alətlərinin geniş istifadəsini məhdudlaşdırmaqla 2023-cü ildə investisiya fəaliyyətindən əldə edilmiş xalis mənfəətin 2024-cü illə müqayisədə 2,0 dəfədən az olmasına təsir göstərmiş, hər iki ildə investisiya gəlirlərinin mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməməsi maliyyə hesabatlarının tərtib edilməməsi fonunda bu hesabatlarda təhriflərin formalaşmasında riskləri formalaşdırmışdır.
Keçirilmiş satınalmalarla bağlı qeyd edək ki, 2 ildə 277 satınalma keçirilmiş, həmin satınalmalar nəticəsində 757136,3 min manat dəyərində müqavilə bağlanılmışdır. 2023-2024-cü illərdə cəmi satınalmaların 43,0%-i bir mənbədən keçirilsə də, bağlanmış müqavilə məbləğinin cəmi 6,7%-i bu satınalma metodunun payına düşmüşdür.
Ümumiyyətlə, keçirilmiş satınalmaların planlanmasında, satınalma prosedurlarında və satınalmaların il daxilində rüblər üzrə bölgüsündə yol verilmiş nöqsanlar, alınmış malların sifarişçiyə vaxtında çatdırılmaması, bağlanmış müqavilələrin icra faizlərinin aşağı, bəzi hallarda isə çox aşağı olması, anbarda mal qalıqları olduğu halda həmin mallar üzrə alışların həyata keçirilməsi, bir sıra hallarda isə alınmış malların anbarda hərəkətsiz qalması, il daxilində eyni malların müxtəlif qiymətlərə alınması (bəzən eyni podratçılardan), bir sıra malların 2023-cü ildə 2022-ci ilə nisbətən və 2024-cü ildə 2023-cü ilə nisbətən əsaslandırılmamış baha alınması, tender predmetinin səmərəli və effektiv bölgüsünün uyğun aparılmaması nəticəsində xüsusən dövlət proqramları çərçivəsində dərman vasitələrinin alınması zamanı ehtimal qiymətdən və Tarif Şurası ilə müəyyən edilmiş qiymətlərdən baha alınması satınalmaların effektivliyini aşağı salan amillərdən olmuşdur.
Faktiki olaraq satınalma predmetlərinin və hətta podratçıların illər ərzində təkrarlanmasına və alışların proqnozlaşdırıla bilinən olmasına baxmayaraq, proqnozlaşdırma işləri tələblərə uyğun qurulmamış, məbləğ olaraq iki ilin yekununa görə satınalmaların 70%-i ilin son iki rübündə keçirilmişdir.
Bəzi hallarda bir mənbədən satınalma üçün alınmış icazələr üçün göstərilmiş əsaslar icra prosesində təsdiqini tapmamışdır. Bu isə əsassız olaraq müsabiqəsiz şərtlərin tətbiq edilməsinə şərait yaratmışdır.
Toplanmış audit sübutları bəzi hallarda Agentlik tərəfindən tibbi alışların həyata keçirilməsi prosesində qiymətləndirmələr zamanı əsas şərtlər toplusunda göstərilməyən amillərin əsas götürüldüyünü göstərir. Bu, hüquqi aktın tələbinin pozulması ilə yanaşı, ehtiyacların ödənilməsində qənaətli hesab edilməyən yanaşmaların tətbiqi ilə nəticələnmişdir.
Dərman, tibbi sərfiyyat və avadanlıqların, xüsusilə də dövlət proqramları ilə alınan malların bu istiqamətlərdə ayrılmış vəsaitlərin həmin il daxilində ehtiyacların ödənilməsi üçün ayrıldığını nəzərə alaraq malların məhz həmin il daxilində çatdırılmaması əhalinin bu mallar üzrə ehtiyac qruplarının həmin il daxilində səhiyyə xidmətlərinə əlçatanlığını məhdudlaşdırmışdır. Alışlar zamanı müvafiq podratçılara 127,6 mln. manat dəyərində malların saxlanca geri verilməsi zamanı zəruri məlumatlar əsasında uçotun aparılmaması son təyinat nöqtələri olan tibb müəssisələrinə təhvil verilmiş malların yararlılıq müddətlərinin satınalma və müqavilə şərtlərinə uyğunluğunda əsaslı riskləri formalaşdırmışdır.
İnformasiya sistemlərinin və avadanlıqlarının alışı zamanı ehtimal olunan qiymətin idxal qiymətindən çox fərqlənməsi maliyyə vəsaitlərinin qənaətli və səmərəli istifadəsinə tam şərait yaratmamışdır.
Daxili nəzarət mühitinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı ilk olaraq qeyd edək ki, auditin əhatə etdiyi illərdə vakant yerlərin çox olması, vəzifə təlimatlarının və illik iş planlarının hazırlanmaması nəzarət mühitinin tam təmin olunmadığını göstərir. Nəzarət mexanizminin yetərli olmaması, o cümlədən daxili auditin fəaliyyətinin təşkil edilməməsi maliyyə hesabatlarının tərtib edilməməsi ilə nəticələnmiş, sonuncu hesabata dair audit şirkəti tərəfindən verilmiş rəydə göstərilən qeydlər maliyyə hesabatlarının tam, dolğun və düzgün tərtibində əhəmiyyətli şübhələr formalaşdırmışdır. Belə ki, Agentlik tərəfindən hüquqi aktın tələbi pozulmaqla yalnız 2018-2021-ci illər üçün maliyyə hesabatları tərtib edilmiş, 2021-ci il üçün maliyyə hesabatı yalnız 2025-ci ilin may ayında kənar audit tərəfindən rəy alınmaqla müvafiq qaydada təqdim olunmuşdur. 2018-2021-ci illər üzrə Maliyyə hesabatlarına eyni müstəqil auditor (şirkət) tərəfindən şərti müsbət rəy verilmiş və rəy üçün əsaslar bölməsində rəyin modifikasiya edilməsi səbəbi kimi yalnız yetərli audit sübutu əldə edilməməsi əsas gətirilmişdir ki, bu da beynəlxalq standartlara görə rəydən imtinaya əsasdır.
Nəzarət mühitinin yaradılması və risklərin idarə olunması sahəsində yol verilmiş bəzi nöqsanlar, eləcə də müxtəlif struktur bölmələrin fərqli ünvanlarda yerləşməsi, öz növbəsində, nəzarət fəaliyyətinin də nəticəli təmin olunmasına tam şərait yaratmamışdır
