“Hər bir xalqın tarixi yalnız öz ərazisində deyil, uzaq ölkələrin arxiv və kitabxanalarında da yaşayır. Naxçıvanın orta əsr tarixi də belədir: bu günə qədər Azərbaycan alimlərinin diqqətindən kənarda qalmış bəzi qiymətli mənbələr yüz illərdir ki, Təşkənddə – Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Əbu Reyhan Beruniy adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Əlyazmalar Fondunda qorunur. Bu institut 26 minə yaxın ərəb, fars və türk əlyazması ilə Orta Asiyanın ən böyük xəzinəsidir və 2000-ci ildən UNESCO-nun “Dünyanın Yaddaşı” siyahısına daxildir”.
Bu sözləri Moderator.az-a açıqlamasında hüquqşünas Yunis Xəlilov deyib.
Onun sözlərinə görə, Beruniy İnstitutunun Əlyazmalar Fondu (Ünvan: Labzak str. 1, Təşkənd) sərt temperatur-rütubət rejiminə malik iki mərtəbəli “Xüsusi təhlükəsiz fond”da yerləşir:
“Əldə etdiyimiz məlumatlar göstərir ki, burada Naxçıvana dair elə sənədlər mövcuddur ki, indiyə qədər nəşr olunmayıb, nə də Azərbaycanda elmi dövriyyəyə daxil edilib.
Bu qiymətli sənədlərdən birincisi XIV əsrin görkəmli dövlət xadimi və katibi Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin yazdığı “Dəstur əl-kâtib” əsərinin 1490-cı il nüsxəsidir. Bu əsər orta əsrlər idarəetmə və hüquq sənədlərinin ən qiymətli nümunələrindəndir.
Təşkənddə saxlanılan bu nüsxə (Fond şifrəsi: inv. 509/II, Fiziki göstəricilər: 221 fol., nastəliq xətə, su nişanlı kağız; kolofonda h. 895 / 1490) 1490-cı ildə köçürülüb və məlum olan ən erkən tam variantdır. Ən diqqətçəkən məqam isə budur ki, əlyazmanın 24b, 74a və 163b vərəqlərində Naxçıvana aid yarliq
(“hökmdar fərmanı”) formulları yer alır. Bu qeydlər Naxçıvanın o dövrdəki inzibati-siyasi roluna işıq salır və indiyədək heç bir Azərbaycan nəşrində işlənməyib.
Bugünədək tədqiqata cəlb edilməyən ikinci sənəd 1554–1555-ci illərin Osmanlı “Mühimmə” dəftəridir. Osmanlı imperiyasının “Divan-i Hümayun” kancelyariyasına aid bu mühüm dəftər (İnventar: “Ott. MS 2024/2” adı ilə fondun Osmanlı bölməsində saxlanılır) saray sənədlərinin rəsmi surətidir”.
Hüquqşünas qeyd edib ki, sənədin 12–37-ci səhifələrində Qars–Naxçıvan–Ordubad yürüşündə iştirak etmiş 23 sipahinin mükafat siyahısı və bölgə üzrə vergi endirimləri yer alır:
“Bu məlumatlar XVI əsr Naxçıvanının hərbi və iqtisadi tarixinə işıq salır və regionun Osmanlı idarəçiliyindəki yerini konkret rəqəmlərlə göstərir.
Qeyd edək ki, bu dəftərin 276 saylı paralel nüsxəsi 2020-ci ildə Təşkənddə keçirilən “Global Science & Innovations” konfransında ilk dəfə elmi istifadə üçün təsvir olunmuş, lakin Naxçıvan bölməsi hələ də nəşr edilməmişdir. Üçüncü sənədə gəldikdə, bu, Kəngərli vakfnaməsidir (1711-ci il).
Bu kiçik, amma dəyərli sənəd (inv. 6134/52) Mirzə Əli Murtuza bəy Kəngərlinin h. 1123 / 1711-ci ildə tərtib etdiyi vakfnamədir.
Vakfnamədə Naxçıvanın Daşburun, Vənənd və Xələc kəndlərinin torpaq və su gəlirlərinin məscid-mədrəsə üçün vəqf edilməsi qeyd olunur. Bu, XVIII əsr Naxçıvanının sosial-iqtisadi həyatına dair unikal məlumat verir və kənd təsərrüfatı tarixinin öyrənilməsi üçün mühüm mənbədir.
Bu əlyazmaların tədqiqi heç də çətin məsələ deyil. Bunun üçün Beruniy İnstitutuna rəsmi sorğu ilə müraciət edib həmin vərəqlərin yüksək keyfiyyətli surətlərini əldə etmək, nüsxələrin paleoqrafik (xətt və kağız) xüsusiyyətlərini araşdırmaq, Azərbaycanda bu mətnlərin elmi-tənqidi nəşrini hazırlamaq və onları beynəlxalq elmi dövriyyəyə çıxarmaq son dərəcə vacibdir.
Beləliklə, deyə bilərik ki, Təşkənddə qorunan bu üç əlyazma – 1490-cı il “Dəstur əl-kâtib” nüsxəsi, 1554–1555-ci illərin Osmanlı “Mühimmə” dəftəri və 1711-ci il Kəngərli vakfnaməsi – Naxçıvan tarixinin indiyədək araşdırılmamış qatlarını açır. Onların öyrənilməsi yalnız yerli tarixşünaslığımızı zənginləşdirməyəcək, həm də Naxçıvanı Orta Asiya və Osmanlı mənbələri kontekstində yeni baxışla təqdim edəcək.
Bu sənədlər bizə bir həqiqəti xatırladır: bəzən doğma tariximizin ən qiymətli səhifələri min kilometrlərlə uzaqda, başqa bir ölkənin arxivində gizlənir”.
Mehin Mehmanqızı
