Bakı. Trend:
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ABŞPrezidenti Donald Trampın dəvəti ilə Vaşinqtona səfəri təkcədiplomatik hadisə deyil, Cənubi Qafqazda beynəlxalq münasibətlərinyeni arxitekturasının formalaşmasında mühüm bir mərhələ oldu. Buhadisənin əhəmiyyətinə bir neçə prizmadan baxmaq lazımdır – həmBakı–Vaşinqton ikitərəfli formatı baxımından, həm də sonmərhələsinə çatan Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin həllikontekstində.
Prezident İlham Əliyev ilə Prezident Donald Tramp arasındakıqarşılıqlı əməkdaşlıq strateji xarakter daşıyır. Diqqətçəkən məqamodur ki, ABŞ-də 2024-cü il seçkilərinə hələ üç ay qalmış, Şuşadakeçirilən Qlobal Media Forumunda Azərbaycan lideri Tramp haqqındaaçıq şəkildə müsbət fikir səsləndirmişdi. Bu, sadəcə bir replikadanibarət deyildi – bu, ilk prezidentlik dövründə hərbi gücdənistifadədə təmkin göstərmiş və ənənəvi dəyərlərin möhkəmlənməsininaçıq tərəfdarı olmuş bir siyasətçi ilə konstruktiv əməkdaşlığahazır olduğunun siqnalı idi.
Trampın Ağ Evə geri dönməsindən sonra münasibətləri keyfiyyətcəyeni mərhələyə keçirmək üçün bir “imkan pəncərəsi” açıldı. Telefondanışıqları, məktub mübadiləsi və nəhayət, Vaşinqton səfəri yenisiyasi-iqtisadi xəttin formalaşmasına gətirib çıxardı. Bununinstitusional ifadəsi strateji tərəfdaşlıq haqqında Xartiyanıninkişafı məqsədilə Strateji İşçi Qrupunun yaradılmasını nəzərdətutan Anlaşma Memorandumunun imzalanması oldu. Gələcək əməkdaşlığınüçpilləli strukturu energetika, ticarət və tranziti; süni intellektdə daxil olmaqla yüksək texnologiyalar sektoruna iqtisadiinvestisiyaları; həmçinin hərbi-siyasi əməkdaşlığı və terrorizməqarşı birgə mübarizəni ehtiva edir.
Əslində, söhbət Azərbaycanın qlobal texnoloji zəncirlərə cəlbolunmasından və infrastruktur, eləcə də, enerji layihələrinəAmerika kapitalının axınından gedir. Siyasi müstəvidə isə bu,qarşılıqlı asılılığın möhkəmlənməsi deməkdir – Bakı qabaqcıltexnologiyalara və investisiyalara çıxış əldə edir, Vaşinqton isəAvrasiyanın nəqliyyat-enerji marşrutlarının əsas qovşağındayerləşən strateji əhəmiyyətli regionda etibarlı tərəfdaşqazanır.
Ən mühüm siyasi qərarlardan biri Donald Tramp tərəfindən“Azadlığa Dəstək Aktı”na 907-ci düzəlişin tətbiqinin dayandırılmasıhaqqında sənədin imzalanması olacaq. 1992-ci ildə Ermənistanın“blokadası” kimi əsassız bəhanə ilə tətbiq edilən bu tədbironilliklər boyu Bakıya təzyiq aləti kimi istifadə olunub.Bayden–Blinken administrasiyasının bu rıçaqı yenidən işə salmaqcəhdi isə Azərbaycanın daha müstəqil hərəkət etmək əzminigücləndirdi. İndi isə ABŞ qanunvericiliyinin bu elementi faktikiolaraq Azərbaycanın xarici siyasətinə təsir vasitəsi kimiəhəmiyyətini itirib.
Səfərin ikinci əsas bloku Bakı–İrəvan sülh gündəliyi iləbağlıdır. Donald Trampın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan Prezidentiİlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasındagörüş keçiriləcək və nəticədə Birgə Bəyannamə imzalanacaq. Dahaəvvəl İrəvan tərəfindən “qeyri-məqbul” sayılan Azərbaycan şərtlərirazılaşmaların əsasını təşkil edəcək: ATƏT-ə Minsk qrupunun ləğviilə bağlı birgə müraciət və Ermənistan Azərbaycana əraziiddialarını istisna edən Konstitusiya islahatı.
Bu məqamların əhəmiyyətini qiymətləndirməmək mümkün deyil. Minskqrupunun ləğvi faktiki olaraq nəticəsiz qalmış beynəlxalqvasitəçilik dövrünü bağlayır. Ermənistanın Konstitusiyasınaediləcək dəyişikliklər isə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün hüquqibaxımdan tanınmasını rəsmiləşdirəcək.
Bəyannamədə Azərbaycan Respublikasının əsas ərazisi ilə Naxçıvanarasında maneəsiz quru əlaqəsinin prinsipinin təsbit olunmasıxüsusi diqqətə layiqdir. 2020-ci ilin müharibəsinin sonundanetibarən Bakı tərəfindən ardıcıl olaraq bəyan edilən Zəngəzurdəhlizi artıq təkcə regional deyil, həm də beynəlxalq zəmanətinpredmetinə çevrilir. Maraq doğuran məsələ odur ki, məhz ABŞ, DonaldTrampın vasitəsilə, bu dəhlizin işə düşməsinin zəmanətçisi kimiçıxış edir.
İki ölkə arasında sülh müqaviləsinin mətni üzrə paraflanma yekunnöqtə deyil, 2026-cı ildə Ermənistanda Konstitusiyanındəyişdirilməsi ilə bağlı referendumdan sonra imzalanması üçünmöhkəm təməl rolunu oynayır. Trampın bu prosesdəki rolunuKemp-Devid danışıqlarında Cimmi Karterin vasitəçiliyi ilə müqayisəetmək heç də şişirtmə deyil: hər iki halda söhbət maraqlarbalansını təsbit edib qarşıdurmaya qayıdışı önləyə bilən xarici“arbitrdan” gedir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Vaşinqtonun sülh gündəmi protokol naminədiplomatik ritorika deyil, bütövlükdə regional konfiqurasiyanınkağız üzərində təsbitidir. Prezident İlham Əliyev 2020-ci ildəhərbi qələbə qazanıb, 2023-cü ildə ölkənin tam suverenliyini bərpaetməklə müharibənin nəticəsini yeni reallıqların siyasi təsbitininəsası kimi istifadə etməyi bacardı.
Bu məntiq hadisələrin xronologiyasında aydın görünür. Vətənmüharibəsindən sonra Bakı Ermənistana sülh müqaviləsinin “beşprinsipi”ni təklif etdi — sərhədlərin qarşılıqlı tanınmasındaniddialardan imtina, kommunikasiya xətlərinin açılması və diplomatikəlaqələrin qurulmasına qədər. Ermənistan, demək olar ki, iki ilərzində konkret cavab verməkdən yayındı, Qarabağın erməniəhalisinin məsələsini gündəmə qaytarmağa çalışdı. Azərbaycanmövqeyi dəyişməz qaldı: ölkənin daxili məsələləri dövlətlərarasısazişin tərkib hissəsi ola bilməz.
Beynəlxalq oyunçuların — Bayden-Blinken administrasiyasının vəFransa prezidenti Makronun — müdaxiləsi nəticəsiz qaldı. Onlarıntəzyiq göstərmək, sanksiya ritorikasına müraciət etmək vəbeynəlxalq insan hüquqları qurumlarını siyasi təsir vasitəsi kimiistifadə cəhdləri diplomatik məngənəyə çevrildi. Həqiqi danışıqlaryalnız 2023-cü ildə Azərbaycanın 24 saat ərzində həyata keçirdiyiantiterror əməliyyatından sonra başladı və 2025-ci ilin martındasülh müqaviləsinin mətninin razılaşdırılması ilə başa çatdı.
Vaşinqtonda veriləcək Birgə Bəyannamə bu xəttin kulminasiyanöqtəsi olacaq. Ermənistan Minsk Qrupunun ləğvinə və yeni reallığınhüquqi tanınmasını təmin edən konstitusiya dəyişikliklərinə razılıqverdi. Hələ yaxın vaxtlara qədər İrəvan tərəfindən qəti rədd edilənZəngəzur dəhlizi məsələsi artıq icra mərhələsinə keçdi. Beləcə,Vaşinqton görüşü yalnız əldə olunan razılaşmaları təsdiqləməyəcək,onları beynəlxalq zəmanətlər sisteminə daxil edəcək. Prezidentİlham Əliyevin səfəri təkcə diplomatik hadisə olmaqla qalmadı, eynizamanda, Azərbaycanın xarici siyasət doktrinasının yetkinliyininnümayişi oldu; bu doktrina milli maraqları dünya paytaxtlarınınəsas qlobal gündəliyinin arxitekturasına uğurla inteqrasiya edəbildi. Strateji tərəfdaşlıq memorandumunun imzalanması, 907-cidüzəlişin tətbiqinin dayandırılması və Zəngəzur dəhlizi üzrəzəmanətlərin təsbit olunması Bakı üçün çoxtərəfli beynəlxalqmünasibətlər sistemində daha çevik və asimmetrik xarici siyasimanevr imkanı yaradan yeni geosiyasi platforma formalaşdırır.
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən bu, “hardpower”in “soft power”ə uğurlu çevrilməsinin klassik nümunəsidir —yəni hərbi qələbənin dayanıqlı siyasi-hüquqi və iqtisadi əlaqələrsisteminə konversiyasıdır. Siyasi elmlərdə belə hallara "münaqişəsonrası institusionalizasiya" deyilir ki, burada silahlıqarşıdurmanın nəticəsi yalnız güc faktoru ilə deyil, həm dəformalizə olunmuş müqavilələr, qarşılıqlı zəmanət mexanizmləri vəbeynəlxalq normalar sisteminə (rule-based order) daxil olmaqlamöhkəmlənir.
Vaşinqtondakı danışıqların effekti çoxsəviyyəlidir. Bakı üçünbu, Qərb texnologiyalarına və kapitalına çıxışın genişlənməsi,investisiya cəlbediciliyinin artması, regional siyasətdə subyektliksəviyyəsinin yüksəlməsi və müharibə sonrası status-kvoante-bellum-un sonuncu təsbitidir. Vaşinqton üçün isə bu, CənubiQafqazda güc proyeksiyası alətlərinin möhkəmlənməsi, tranzit vəenerji imkanlarının genişləndirilməsi və Azərbaycanın stratejiorbitasına daxil edilməsidir. İrəvan üçün isə bu, “realpolitik”məntiqi ilə yeni reallığa labüd adaptasiya deməkdir; buradasimvolik bəyanatların maddi güc balansı qarşısında artıq təsiriyoxdur.
Vaşinqtonda imzalanmış sənədlərin nəticələri Azərbaycan əleyhinəantaqonistik narrativ quraraq fəaliyyət göstərən qüvvələr üçündağıdıcı olacaq. Fransanın Prezidenti Emmanuel Makron üçün kənardanAzərbaycana qarşı düşmən mövqe və Parisin "normativ missiya"konsepsiyası əsasında Qafqaz vektorunu formalaşdıran şəxs olaraq,bu, strateji uğursuzluqdur. Hüquqi baxımdan mövcud olmayankvazi-dövlət qurumunu tanıyan fransız deputatları, AvropaParlamenti, “Amnesty International” və “Human Rights Watch” kimiinsan haqları təşkilatları, eləcə də, ABŞ-dəki ANCA rəhbərliyindəkierməni lobbi siyasi marjinalizasiya vəziyyətinə düşüblər. Onların"sanksiyalar diplomatiyası" və izolyasiya alətləri ilə təzyiqgöstərmək cəhdləri iflasa uğrayıb, Bakıya qarşı təzyiqformatlarının tükəndiyini nümayiş etdirib.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev müasir dünya siyasətindənadir bir ssenarini həyata keçirdi: müharibəni qazanmaqla yanaşı,həm də sülhü qazandı, nəticəni beynəlxalq razılaşmalar, stratejialyanslar və hüquqi cəhətdən bağlayıcı zəmanətlər sisteminəçevirdi; bu sistem Azərbaycanı müstəqil və bərabərhüquqlu aktorkimi qlobal təhlükəsizlik arxitekturasına inteqrasiya edir.
