Azərbaycanla Ermənistan arasında Ağ Evdə imzalanmış sülh sazişi uzun müddətdir davam edən və vaxtaşırı silahlı münaqişəyə çevrilən münaqişənin diplomatik yolla həllində mühüm dönüş nöqtəsi olub. Lakin bu prosesin iki ölkə arasındakı münasibətlərlə məhdudlaşmayan geosiyasi nəticələri var. Bu prosesin ən böyük strateji qalibi şübhəsiz ki, ABŞ-dır.
Ukrayna müharibəsi səbəbindən Rusiyanın hərbi və diplomatik potensialının əhəmiyyətli dərəcədə aşınması onun Cənubi Qafqazdakı təsirini tarixdə ən aşağı səviyyəyə endirərək ABŞ-ın yaranan boşluğu doldurması üçün münbit zəmin yaradıb. Vaşinqton bu fürsəti təkcə sülh prosesinə vasitəçilik etməklə deyil, həm də regionda daimi logistik, siyasi və təhlükəsizlik mövcudluğu yaratmaqla istifadə etmək niyyətindədir.
ABŞ-ın bu strategiyası Avropa ilə Asiya arasında enerji və nəqliyyat dəhlizlərində nəzarət nöqtələrinin yaradılması, Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünə qarşı durmaq və Mərkəzi Asiya ilə bağlı siyasətində yeni üstünlüklər əldə etmək məqsədlərini ehtiva edir. Azərbaycan baxımından son on ildə həyata keçirilən çoxşaxəli xarici siyasət ölkənin Moskvadan asılılığını xeyli azaldıb. Türkiyə ilə strateji müttəfiqlik, Pakistan və İsraillə hərbi əməkdaşlıq, Çinlə iqtisadi əlaqələr, Körfəz ölkələri ilə əlaqələrin dərinləşməsi Bakıya manevr imkanı verib.
Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin 2024-cü ildə mandatı başa çatana qədər Qarabağdan çıxarılmasını təmin etmək Azərbaycanın Moskvaya qarşı ən aydın strateji addımlarından biri olub.
2024-cü ilin dekabrında Rusiya hava hücumundan müdafiə qüvvələri tərəfindən Azərbaycan sərnişin təyyarəsinin vurulması iki ölkə arasında münasibətlərdə dönüş nöqtəsi olub, qarşılıqlı sanksiyalar və etnik azərbaycanlıların sərhəddən keçməsi gərginliyi daha da artırıb.
Bu dövrdə Azərbaycan Qərblə münasibətlərini şaxələndirib, eyni zamanda öz hərbi istehsal potensialını artırmaq üçün addımlar atıb.
Ermənistan cəbhəsində Qarabağ münaqişələrindəki itkilər yeni xarici siyasət meyillərinin yaranmasına səbəb olub. Fransa ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlığın artması, Hindistandan silah alışı, Avropa İttifaqının sərhəd təhlükəsizliyinə dəstəyi və Türkiyə ilə başladığı normallaşma prosesi Ermənistanın Rusiyadan asılılığını azaltmaq istəyinin göstəricisidir.
Lakin bu dəyişiklik asan olmayıb, Moskvanın İrəvana iqtisadi və təhlükəsizlik təzyiqləri davam edir. Xüsusilə Zəngəzur dəhlizi məsələsi Ermənistanın daxili siyasətində, eləcə də xarici siyasətində kritik müzakirə mövzusu olaraq qalır.
Azərbaycan dəhlizin öz nəzarəti altında açılmasını istəyir, Ermənistan isə ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilə bağlı narahatlığını önə çəkir. Bu çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün ABŞ-ın təklifi dəhlizin 100 illik icarəyə verilməsini və özəl Amerika şirkəti tərəfindən idarə olunmasını nəzərdə tutur.
Bu formula Azərbaycana təhlükəsizlik, Ermənistana suverenlik zəmanəti təklif edir və Vaşinqtona regionda strateji baza və daimi mövcudluq (yeni təsir dairəsi) vermək potensialına malikdir. Türkiyə birbaşa prosesdə iştirak etməsə də, Azərbaycanla “bir millət, iki dövlət” prinsipinə əsaslanan strateji tərəfdaşlıq, Ermənistanla başlatdığı iqtisadi və diplomatik normallaşma təşəbbüsləri sayəsində yeni imkanlar qazana bilər.
Zəngəzur dəhlizinin (Tramp yolu) istifadəyə verilməsi Türkiyəni Mərkəzi Asiya ilə fasiləsiz quru əlaqəsini təmin edəcək, Ankaranı regional logistika və enerji layihələri üçün mərkəzi ölkə kimi yerləşdirəcək.
Bununla belə, Türkiyə bu imkanlardan istifadə edərkən, güc balansında regional sabitliyə xələl gətirə biləcək qəfil dəyişikliklərdən qorunmaq üçün diqqətli diplomatiya nümayiş etdirməli olacaq.
İran üçün Zəngəzur dəhlizinin açılması mövcud ticarət xətlərinin zəifləməsi, Cənubi Qafqazda təsirinin azalması, Türkiyə-Azərbaycan kəmərinin güclənməsi deməkdir. Tehran bu hadisələri strateji təhlükə hesab etsə də, həm daxili iqtisadi, həm sosial problemlərinə, həm də regional miqyasda üzləşdiyi diplomatik təzyiqlərə görə güclü əks-tədbir qabiliyyətinə malik deyil. Buna görə də İranın cavabları əsasən diplomatik xəbərdarlıqlar və məhdud iqtisadi tədbirlərlə məhdudlaşır.
Rusiyanın isə Cənubi Qafqazda itirdiyi təsirini geri qaytarmaq üçün güclü alətə malik olmadığı görünür. Ukrayna müharibəsində verdiyi hərbi itkilər, iqtisadi sanksiyaların dərinləşməsi və Qərblə münasibətləri bərpa etmək perspektivinin zəif olması Moskvanın regionda əvvəlki nüfuzunu bərpa etmək şanslarını azaldır.
Rusiya Ermənistana iqtisadi və təhlükəsizlik təzyiqləri vasitəsilə öz təsirini saxlamağa çalışsa da, Azərbaycanla münasibətlərində daha sərt ritorika və simvolik addımlarla kifayətlənir.
Regiondakı bu transformasiya Cənubi Qafqazın geosiyasi arxitekturasında struktur dəyişikliyi deməkdir. Vasitəçilik prosesini uğurla idarə etməklə ABŞ nəinki diplomatik nüfuz qazandı, həm də regionda uzunmüddətli nizamlanmanın əsasını qoydu. Bu müqaviləni məhz Vaşinqtonun vasitəçiliyi ilə imzalanması Azərbaycanın müstəqil və çoxşaxəli regional aktor kimi mobilliyini artırdı, Ermənistanın isə Qərblə yaxınlaşmaq və Rusiyadan asılılığını azaltması istiqamətində mühüm hadisə oldu.
Türkiyənin enerji və logistika layihələrində mərkəzi rol almaq potensialı var, İran və Rusiya isə regionda zəifləyən aktyorlara çevrilib. Bu ssenari növbəti illərdə regional tarazlıqların dinamik şəkildə dəyişməyə davam edəcəyini nümayiş etdirir.
Güclü dövlət təfəkkürü, institusional potensial, uzunmüddətli strateji planlaşdırma və çevik diplomatiya bu dəyişən tarazlıqlarda üstünlük əldə etməyə çalışan bütün aktorlar üçün həlledici olacaq.
