Müasir dövrdə təhsil yalnız məlumat ötürmə prosesi deyil, biliklərin tətbiqinə yönəlmiş, səriştə əsaslı inkişaf modelinə çevrilməkdədir. Lakin bu modelin tətbiqi müxtəlif ölkələrdə fərqli nəticələr doğurur. Azərbaycanın ali və orta ixtisas təhsili sistemi də bu kontekstdə xüsusilə nəzəri biliklə real bacarıq arasında hiss olunan fərqlə üzləşir. Bu fərq təkcə tələbələrin özlərini zəif hazırlıqlı hiss etmələri ilə deyil, eyni zamanda əmək bazarında müşahidə olunan praktik çatışmazlıqlarla özünü büruzə verir. Təhsil müəssisələri tərəfindən ötürülən nəzəri biliklərin genişliyi, dərinliyi və strukturlaşmış forması etiraza səbəb deyil, lakin bu biliklərin praktikada işlək hala gətirilməsi üçün gərəkli olan funksional mexanizmlərin qismən yetərsizliyi problemin əsas mahiyyətini təşkil edir.
Burada əsas diqqət yetirilməli məqamlardan biri proqramların tədris formatıdır. Ənənəvi mühazirə yönümlü sistemlərdə tələbə bilik əldə etsə də, bu biliklə nəyin necə ediləcəyini bilmir. Məsələn, iqtisadiyyat ixtisasında təhsil alan bir tələbə makroiqtisadi modelləri öyrənsə də, bu modellərin real bazar göstəricilərinə necə tətbiq olunduğunu, faktiki büdcə simulyasiyasının necə hazırlandığını və ya analitik platformalarda məlumatların necə emal edildiyini təcrübə vasitəsilə öyrənə bilmir. Bu hal təkcə iqtisadiyyat yox, mühəndislik, hüquq, informasiya texnologiyaları, jurnalistika və digər ixtisaslarda da təkrarlanır. Belə olan halda, məzun nəzəri cəhətdən dolğun olsa da, peşəkar alətdə işləmək, sənəd hazırlamaq, analiz aparmaq və ya kommunikasiya qurmaqda güclü ola bilmir.
Bu fərqin yaranmasında təhsil proqramlarının daim yenilənməməsi və texnologiya ilə sinxronlaşmaması mühüm rol oynayır. İnformasiya axınının sürətlə dəyişdiyi bir dövrdə təhsil proqramlarının 5-10 il əvvəlki sənədlərə əsasən hazırlanması, əmək bazarının cari tələblərinə cavab verə bilməyən məzun profillərinin formalaşmasına səbəb olur. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin təqdim etdiyi rəsmi hesabatlarda qeyd olunur ki, işəgötürənlərin əksəriyyəti təcrübəli namizədlərə üstünlük verir və bu meyar əslində təhsil dövründə yetərincə praktiki təcrübə qazanılmadığını dolayısı ilə təsdiqləyir. Bu vəziyyət gənc məzunlar arasında işsizlik göstəricilərinin nisbətən yüksək olmasına da şərait yaradır.
Digər tərəfdən, təhsil müəssisələri ilə özəl sektor arasında sistemli əməkdaşlığın formalaşmaması nəzəri biliklə bacarıq boşluğunu dərinləşdirən əsas səbəblərdən biridir. Məlum olduğu kimi, əmək bazarı canlı və çevik bir mühitdir. Orada mövcud olan vəzifələr sabit texniki biliklərlə deyil, dəyişkən səriştələrlə idarə olunur. Bu səbəbdən təhsil proqramları özəl sektorun texniki və metodoloji yenilikləri ilə uyğunlaşdırılmasa, tələbə əmək bazarına daxil olan zaman ciddi uyğunlaşma problemi ilə qarşılaşır. Məsələn, son illərdə rəqəmsal marketinq, data analitikası, dizayn yönümlü düşüncə, süni intellektlə işləmək kimi bacarıqlar sürətlə aktuallaşsa da, bu mövzular çox az sayda fakültənin əsas proqramında yer alır və ya əlavə modullar kimi təqdim olunur.
Nəzəri biliklə praktik bacarıq arasındakı fərq tədris heyətinin ixtisaslaşma səviyyəsində də özünü göstərə bilər. Təhsil verənlərin yalnız akademik nəzəriyyə ilə məşğul olması, amma sahə üzrə fəaliyyət göstərən real mütəxəssislərlə təmasda olmaması zamanla tədrisin yalnız nəzəri xətt üzərində irəliləməsinə gətirib çıxarır. Müasir təhsil modellərində isə tədris prosesinə sahə mütəxəssislərinin, idarəçi və təcrübəçi praktiki şəxslərin cəlb edilməsi öyrənmə mühitinin dinamikliyini təmin edir və tələbəyə nəyin necə tətbiq olunacağını real nümunələrlə göstərir.
