Mərhələli yanaşma və mövcud infrastruktur nəticəni iqtisadi cəhətdən daha səmərəli edə bilər
Bir neçə gün əvvəl Prezident İlham Əliyev Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun dəvəti ilə Türkmənistanda işgüzar səfərdə olub. Səfər çərçivəsində Türkmənbaşı şəhərində geniş tərkibli görüş keçirilib.
Görüş zamanı Azərbaycan ilə Türkmənistan arasında enerji, nəqliyyat-logistika, ticarət, mədəni və humanitar sahələrdə əməkdaşlığın inkişaf perspektivləri müzakirə olunub.
Prezident Aşğabadda bəyan edib ki, SOCAR Özbəkistanın neft şirkəti ilə neft yataqlarının kəşfiyyatı üçün müqavilə imzalayıb - SOCAR Özbəkistanda neft yataqları aşkarlayacaq.
Prezidentin Aşqabadda dediyi “SOCAR Özbəkistanda neft aşkarlayacaq” bəyanatı özündə həm siyasi, həm də iqtisadi yükə malik mesaj daşıyır. Baki-xeber.com-a görə, məsələni bir neçə tərəfdən izah etməyə çalışaq. Əvvəl başlayaq Özbəkistanın neft-qaz potensialından. Özbəkistan əsasən qaz ölkəsidir. Dünya üzrə ən iri təbii qaz ehtiyatlarına malik ilk 15 ölkə arasında yer alır. Lakin neft ehtiyatları məhduddur. Əldə olan geoloji məlumatlara görə, Özbəkistanın təsdiq edilmiş neft ehtiyatı təqribən 100 milyon barel civarındadır. Bu göstərici qonşu Qazaxıstan və Türkmənistanla müqayisədə çox kiçikdir.
Özbəkistanda neft hasilatı son 20 ildə xeyli azalıb. 2000-ci illərdə illik hasilat 8-9 milyon ton idisə, hazırda bu göstərici 3 milyon tondan da azdır.
Yeni neft yataqlarınin kəşfiyyatı, yəni axtarışları heç də həmişə uğurlu olmur. Neft axtarışı həmişə risqlidir. Statistikaya görə, yeni kəşfiyyat quyularının yalnız 20-25%-i kommersiya baxımından səmərəli yataq verir. Özbəkistanda perspektiv sahələr var, amma ehtiyatların böyük olmaması risqləri artırır.
Eyni zamanda, kiçik yataqlar tapılsa belə, hasilatın maya dəyəri yüksək ola bilər. Amma ola bilsin ki, müasir texnilogiya ilə silahlanmıs SOCAR üçün bu, iqtisadi cəhətdən səmərəli olsun. Əgər hasil edilən neftin həcmi azdırsa, onun kommersiya baxımından sərfəli olub-olmaması sual altında qalır. Bir məsələ də var ki, müasir texnologiyalarla daha dərin laylardakı karbohidrogen ehtiyatlarını da səmərəli şəkildə hasil etmək olur.
Özbəkistan enerji sektorunda daha çox Çin və Rusiya ilə işləyir. Xarici şirkətlər üçün hüquqi və inzibati mühit bəzən çətin ola bilər. Amma müqavilələr hər iki dövlətin zəmanəti və prezidentlərin razılaşması əsasında reallaşdırıldığından, SOCAR-a qarşı siyasi problemin yaranmaq ehtimalı çox aşağıdır.
SOCAR üçün faydası nə ola bilər?
Azərbaycan üçün bu, əsasən strateji genişlənmə addımıdır. Mərkəzi Asiyada nüfuz artırmaq, SOCAR-ı regional oyunçu kimi möhkəmləndirmək çox vacib məsələlərdən biridir.
Kiçik həcmli yataqlar belə, Azərbaycan üçün yeni bazar və əməkdaşlıq imkanları aça bilər.
Ən böyük qazanc bəlkə də qaz və neft emalı, servis və texniki xidmətlər sahəsində ola bilər, çünki SOCAR-ın təcrübəsi Özbəkistana lazımdır.
Nəticə olaraq qeyd edək ki, bu ölkədə böyük neft yataqları aşkarlanması ehtimalı aşağıdır. Kiçik və orta həcmli yataqlar tapıla bilər. Geoloji və iqtisadi baxımdan risq yüksəkdir, amma bunun siyasi və strateji dəyəri Azərbaycan üçün böyükdür.
SOCAR və “Uzbekneftegaz” 2025-ci ilin iyulunda Ustyurt neft-qaz bölgəsində PSA (hasilatın pay bölgüsü sazişi) imzalayıb. Planlana görə, 1000 kv.km-dan çox 3D seysmik 1 kəşfiyyat quyusunun kommersiya ehtiyatı təsdiqlənsə, hasilata keçid ediləcək.
Müqavilə məhz Ustyurtdakı investisiya bloklarını əhatə edir. Yerli media razılaşmanın böyük həcmli sərmayə potensialı daşıdığını yazır.
Özbəkistan qaz yönümlü ölkədir, sübut olunmuş neft ehtiyatı təxminən 594 mln barel səviyyəsindədir (qonşu Qazaxıstan və Türkmənistanla müqayisədə xeyli kiçik). Son onilliklərdə isə hasilat üç dəfədən çox azalıb.
Ustyurt regionunda çoxlu qaz-kondensat yataqları var,neft komponentiləri dəmövcuddur, amma “nəhəng” saf neft kəşfləri nadirdir. Bu, geoloji risqin əsas səbəbidir. (İnferensiya: regionun qaza meylli olması riskin nisbi yüksəkliyini artırır.)
Aşağıdakı dəyərlər sənaye təcrübəsinə və Ustyurtun xüsusiyyətlərinə əsaslanan təxmini intervaldır (SOCAR-ın hesablamalarına əsasən):
1) Geoloji risk (Pg — geoloji uğur ehtimalı): təxminən 20–35%.
İlk mərhələ 3D seysmik 1 kəşfiyyat quyusudur. Bu, namizəd strukturların risqini azaldır, amma Ustyurtun qaz-dominant olması “böyük neft” şansını məhdudlaşdırır. Kiçik və orta həcmli neft və ya kondensat tapıntısı ehtimalı 50%-ə yaxındır.
2) Kommersiya risqi (PoC — kommersiya səmərəliliyi): təxminən 40–60%.
İnfrastruktur (mövcud kəmərlər, emal) sayəsində iqtisadiyyat daha çevik ola bilər. Ancaq kiçik həcmlərdə maya dəyəri yüksəlir və iqtisadi hədəfə çatmaq çətinləşir. (Analoq əsaslı qiymətləndirmə.)
3) Ümumi “tap+istismar et” uğuru (təxmini birgə baxış): təxminən 15–25%.
Yəni, birinci quyudan kommersiya dəyəri olan neft tapması ehtimalı aşağı-ortadır; qaz və kondensat tapıntısı ehtimalı isə nisbətən daha yüksəkdir. (İnferensiya: region profili+PSA mərhələləri.)
Nəyə güvənmək olar?
PSA (hasilatın pay bölgüsü sazişi) strukturunda “kəşf→ qiymətləndirmə → hasilat” ardıcıllığı risqləri mərhələ-mərhələ idarə etməyə imkan verir.
Əməkdaşlıq formatı (SOCAR və Uzbekneftegaz) yerli icazələr və infrastruktura çıxışını asanlaşdırır. Bu, “üst səthi” (above-ground) risqləri azaldır.
Nəticə olaraq vurğulamaq yerinə düşər ki, Prezidentin “SOCAR Özbəkistanda neft aşkarlayacaq” mesajı siyasi-strateji jest olmaqla yanaşı, artıq konkret PSA və kəşfiyyat planı ilə dəstəklənir. Böyük neft yatağı tapılmasının ehtimalı aşağıdır olsa da, kiçik və orta həcmli neft və ya qaz-kondensat kəşfi ehtimalı realdır.
Risq yüksəkdir, amma mərhələli yanaşma və mövcud infrastruktur nəticəni iqtisadi cəhətdən daha səmərəli edə bilər.
Akif NƏSİRLİ
