Vaxtilə Mərkəzi Asiyanın ən demokratik ölkəsi olan Qırğızıstanda hakimiyyət mətbuata təzyiqləri artırır: jurnalistlər evlərində axtarışlar, həbslər və hökuməti tənqid etdiklərinə görə media orqanlarının bağlanması hədələri ilə üzləşirlər.
Onlar təqiblərin səbəbini apardıqları korrupsiya araşdırmalarında görürlər, rəsmilər isə müstəqil medianı kütləvi iğtişaşları qızışdırmaqda ittiham edirlər.
Son iki il ərzində ölkədə jurnalistlərə təsir edən bir neçə qanun qəbul edilib, bu, tənqidçilərə Rusiyadakını xatırladır.
"Qoy məni həbs etsinlər, məni nə ilə ittiham edəcəklər?"
Bişkekdən Qazaxıstanla sərhədə qədər cəmi 20 km məsafədir.
Şəxsi avtomobiliniz yoxdursa, sərhədi piyada keçə bilərsiniz və bu logistika çoxdan qurulub: şəhərdən taksi ilə gəlirsiniz, sərhədi keçirsiniz və yerli taksi sürücüləri artıq Qazaxıstan tərəfində növbə çəkirlər - Almataya üç saata çata bilərsiniz. Çoxları üçün bu, uçuşdan daha rahat və ucuzdur.
2024-cü il yanvarın 18-də axşam saatlarında 52 yaşlı jurnalist Leyla Saralayeva tanışı tərəfindən sərhədə aparılıb, yanında bir bənövşəyi çamadan olub.
O, quru sərhədini ucuz olduğuna görə yox, hava limanında saxlanmaqdan qorxduğu üçün seçib.
Elə həmin gün səhər saatlarında həmkarları ona zəng edib deyiblər: sənin adın hüquq-mühafizə orqanlarının dəhlizlərində hallanırdı, sənə qarşı cinayət işi var, bacarırsansa, get.
Leylanın İnstaqram-ındakı məftunedici təbəssüm dolu və parlaq, dəbli geyimlərdə çəkilmiş fotoları onun ölkənin siyasətini şərh etdiyi və rəhbərliyini tənqid etdiyi videolarla yan-yanadır.
Leylanın dediyinə görə, o, hakimiyyətlə münaqişəsinin cinayət işi ilə nəticələnə biləcəyini təxmin edirdi, lakin buna laqeyd yanaşırdı. O, getdiyi gün haqqında deyir: "Səhər dəhşətli baş ağrım var idi". Fikirləşdim: yaxşı, qoy məni tutsunlar, məni nə ilə ittiham edəcəklər?"
2023-cü ilin sonunda Qırğızıstanda jurnalistikanın böyük təzyiq altında olduğu aydın idi.
Leyla Saralaeva 1990-cı illərdən bu peşədə idi, bütün prezidentlərin dövründə işləmişdi, lakin heç vaxt belə böyük təhlükə görməmişdi.
Hətta özü üçün ehtiyat variant hazırlamağa başladı.
İxtisasca sosioloq olan Leyla, eyni zamanda Mərkəzi Asiyadakı Amerika Universitetində antropologiya üzrə təhsil almağa başlamışdı.
Xarici işəgötürənin onu qoruyacağına ümid edərək Sərhədsiz Reportyorlar qeyri-kommersiya təşkilatına işləməyə başladı.
2015-ci ilin avqust ayından Saralaeva həm baş redaktor, həm də əsas müəllif olduğu, bəzən də frilanserlərlə işlədiyi "Yeni üzlər" adlı kiçik ictimai-siyasi onlayn nəşrini yaratdı.
2024-cü ilin sentyabrında saytda Sadır Japarovun prezident seçkilərindəki qələbəsində rusiyalı siyasi məşvərətçilərin rolu ilə bağlı araşdırmasını dərc elədi.
Bir neçə gün sonra Mədəniyyət Nazirliyi ondan bu araşdırmanın çıxarılmasını tələb edib.
O, bütün saytın bloklanmamasi üçün bunu elədi, lakin ona qarşı kütləvi iğtişaşlara çağırış maddəsi ilə cinayət işi açıldı.
Qırğızıstanda jurnalistlər üçün bu maddə son vaxtlar, demək olar ki, peşəkar xarakter alıb: hakimiyyət tənqidi yazıları insanların küçələrə çıxmasına səbəb kimi qəbul edir.
Rusiya françayzinq qanunları
Hələ 2022-ci ildə Qırğızıstan Sərhədsiz Reportyorlar təşkilatının tərtib etdiyi Dünya Mətbuat Azadlığı İndeksində 180 ölkə arasında 72-ci yeri tutmuşdu.
Keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrindən yalnız Baltikyanı ölkələr, Moldova və Ermənistan daha yüksək yerləri tutublar. Məsələn, Rusiya 2002-ci ildən bu yana heç vaxt ilk 100-lükdə yer almayıb.
Bu il Qırğızıstan Qazaxıstandan aşağı düşərək və digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə yaxınlaşaraq 144-cü yerdə qərarlaşıb. Sərhədsiz Reportyorların şərhində deyilir: "Vəziyyət kritikləşib".
Müstəqillik əldə etdikdən sonra Qırğızıstanda hakimiyyət inqilablar vasitəsilə tez-tez dəyişib.
Sadır Cəfərov artıq altıncı prezidentdir.
Ölkənin aparıcı araşdırmaçı jurnalistlərindən biri Bolot Temirov deyir ki, bunun nəticəsi kimi, ölkədə güclü müxalifət və vətəndaş cəmiyyəti formalaşıb və bu da çoxlu informasiya mənbələrinə tələbat yaradıb.
Bütün prezidentlərin dövründə mediaya müxtəlif dərəcədə təzyiq olsa da, 2000-ci illərin ikinci yarısından etibarən, internetin inkişafı ilə Qırğızıstanda onlayn rejimdə işləyən onlarla yeni özəl media orqanı meydana çıxıb.
Bəziləri xarici qrantlar hesabına maliyyələşib, bəziləri yerli siyasətçilərdən pul alıb.
Ölkənin ən məşhur müstəqil media orqanlarından biri olan "Kaktus" nəşrinin təsisçisi Dina Maslova deyir: "Bu illər ərzində azad insanların bütöv qalaktikası yetişdi. Və azad insanlar azad olmayanlardan qat-qat daha yaradıcıdırlar".
Sadır Cəfərov 2021-ci ildə rəsmən prezident olub.
Cəfərov qismən jurnalistlərin rəğbətli münasibəti sayəsində hakimiyyətə gəlib – o, əvvəlki dövlət başçıları tərəfindən təqiblərə məruz qalıb, Polşada mühacirətdə yaşamağa məcbur olub, qayıdandan sonra isə girov götürmək və kütləvi iğtişaşlar təşkil etmək ittihamı ilə həbsxanaya düşüb.
Leyla Saralaeva öz mətnlərinin birində yazıb: "Yalnız müstəqil media Cəfərova çıxış etmək imkanı verib".
O, 2020-ci ilin oktyabrında parlament seçkilərinin nəticələrinə qarşı kütləvi etiraz aksiyaları sayəsində azad edilib.
Həmin axşam deputatlar onu baş nazir seçiblər və iki həftə keçməmiş o, istefa vermiş Sooronbay Jeenbekovun yerinə prezident səlahiyyətlərinin icraçısı olub.
BBC mənbələri bildirir ki, o, dərhal mediaya və insan haqları təşkilatlarına təzyiq göstərməyə başlayıb.
"Japarov mətbuat konfranslarında yüksək səslə dedi ki, o, heç vaxt jurnalistlərə və vətəndaş cəmiyyətinə təzyiq etməyəcək. Biz düşünürdük ki, belə olacaq, çünki onun özü çox əziyyət çəkdi. Amma bu, həqiqətə uyğun deyil. O, sadəcə olaraq, ondan əvvəl olan təzyiqləri davam etdirdi və sonra qanunlar çıxdı", - Leyla Saralaeva deyir.
2024-cü ildə Qırğızıstan "xarici nümayəndələr" haqqında öz qanununu qəbul etdi. Tənqidçilərin fikrincə, bu, Kremlin QHT-lərə və jurnalistlərə təzyiq etmək üçün istifadə etdiyi Rusiyanın "xarici agent" qanunu ilə məzmun baxımından eynidir.
2025-ci ilin iyununda parlament yeni media qanunu qəbul etdi, bu qanun digər şeylərlə yanaşı, onlayn nəşrlər üçün dövlət qurumlarında məcburi qeydiyyatı tələb edir və xarici şirkətlərin mediaya sahib olmasına qadağa qoyur.
Jurnalistlər bir ildən çoxdur ki, yeni qaydalara etiraz edirlər; avqustun 7-də Prezident Cəfərov sənədi imzalayıb.
Fevral ayından isə internetdə böhtan və təhqirlərə görə cərimə nəzərdə tutan qanun qüvvədədir.
Bu qanunlarda olan oxşar normalar Rusiyada da qüvvədədir.
Cəfərov və məmurlar bu qanunları əsaslandırarkən xarici pullarla işləyən QHT-lərin şəffaflığının olmaması, kütləvi iğtişaşlara səbəb ola biləcək yalan məlumatlarla mübarizədən danışırlar.
Media ictimaiyyəti əmindir ki, bütün bunlar ilk növbədə hökuməti tənqid edənlərə və araşdırmaçı jurnalistlərə qarşı yönəlib.
"90-cı illərin qanunlarına görə döyüş filmləri"
Nisbi azadlıq illəri Qırğızıstanda araşdırma jurnalistikasının inkişafına və populyarlaşmasına səbəb oldu. Yazıların mövzusu, adətən, ölkə elitaları arasında korrupsiya olub.
"Kloop" 2007-ci ildə bloq platforması və gənc jurnalistlər üçün məktəb kimi yaradılıb.
2025-ci ilə qədər Mərkəzi Asiyanın aparıcı araşdırmaçı media orqanlarından birinə çevrilib.
"Kloop" planlaşdırılmamış vergi yoxlamalarına məruz qalıb və araşdırmaların müəllifləri Sadır Japarov tərəfindən açıq şəkildə tənqid edilib və o "bunun davam etməyəcəyinə" söz verib.
Nəşrin hüquqi şəxsi 2024-cü ilin fevralında məhkəmə qərarı ilə ləğv edilib. "Kloop" saytı bloklanıb, lakin redaksiya fəaliyyətini davam etdirib.
"30 ildə biz anarxiyanı demokratiya ilə, dedi-qoduları söz azadlığı ilə əvəz etdik, - deyə Cəfərov məhkəmənin qərarını şərh edib, -bizdə söz azadlığı olub və olacaq. Doğrunu deyən hər kəsi dəstəkləyəcəyik. Anarxiya, şayiələrin, yalan məlumatların yayılması söz azadlığı deyil".
Bu ilin may ayında Milli Təhlükəsizlik Dövlət Komitəsinin (DTXK) əməkdaşları redaksiyanın keçmiş və indiki 8 əməkdaşını saxlayıb.
Həbs edilənlərin heç birinə vəkillərlə görüşə icazə verilməyib; iki operator kütləvi iğtişaşlara çağırış maddəsi ilə həbs edilərək istintaq təcridxanasına yerləşdirilib. Qalanları isə profilaktik söhbət olduğunu deyərək, açıqlanmamaq şərti ilə sərbəst buraxılıblar.
Baş redaktor Anna Kapuşenko deyir ki, "Kloop"un bəzi əməkdaşları, o cümlədən saxlanılanların hamısı bundan sonra işdən çıxmaq qərarına gəliblər. Daha bir hissəsi isə ölkəni tərk edib.
"Biz adi mülki insanlarıq və 1990-cı illərdən bəzi yaraqlıların qanunları ilə yaşamalıyıq. Əlbəttə, bu, çox sarsıdıcıdır", - Kapuşenko deyir.
İş üzrə ilk məhkəmə iclası avqustun 5-də olub; operatorlardan başqa müstəntiqlər mühasibatlıq şöbəsinin daha iki keçmiş əməkdaşına qarşı ittiham irəli sürüblər.
"Hakimiyyət araşdırmaçı jurnalistlərin verdiyi suallara cavab verə bilmədiyi üçün araşdırma jurnalistikasını repressiyaya salmağa başladı. Yeganə cavab özünü ifşa etmək oldu", - jurnalist Bolot Temirov deyir.
Onun "Temirov Live" YouTube kanalında apardığı araşdırmalar yüz minlərlə baxış toplayır.
2022-ci ilin yanvarında 42 yaşlı Temirov narkotik ittihamı ilə həbs edilib, daha sonra ittihama sənədləri saxtalaşdırmaq və sərhədi qanunsuz keçmək əlavə edilib.
O, Qırğızıstan vətəndaşlığından məhrum edilib və həmin ilin noyabrında məhkəmə onun böyüdüyü Rusiyaya deportasiya edilməsinə qərar verib.
İndi o, Avropadan işləməyə davam edir. Layihəyə Qırğızıstanda onun həyat yoldaşı Məxabat Tajibek qızı rəhbərlik edir.
Keçən ilin oktyabrında o və digər komanda üzvü Azamat İşenbekov kütləvi iğtişaşları qızışdırmaq ittihamı ilə müvafiq olaraq altı və beş il müddətinə azadlıqdan məhrum ediliblər.
Digər iki işçiyə isə üç il sınaq müddəti verilib (qismən şərti cəzaya bənzər islah tədbirləri).
Dilçi ekspertlər "Azadlıq pulsuz verilmir, bunun üçün mübarizə aparmalısan" ifadəsində kütləvi iğtişaşlar haqqında maddənin pozulmasının əlamətlərini aşkar ediblər.
Bu, YUNESKO tərəfindən "Dünya Yaddaşı" beynəlxalq reyestrinə daxil edilmiş xalq dastanı "Manas"dan sitatdır .
Bəzən hakimiyyət nəinki medianın dediklərini, hətta onların necə etdiklərini də bəyənmir.
"Aprel" telekanalının aparıcılarının istehzalı videokolajlar, ifadəli nitq və üz ifadələri ilə müşayiət olunan neqativ məlumatların yerləşdirilməsi Qırğızıstan Respublikasının hazırkı hakimiyyətinin mənfi rəyinə gətirib çıxarır, hökumətin nüfuzunu aşağı salır, bu xəbəri izləyən insanlarda inamsızlıq və şübhə doğurur", - "Aprel"in redaksiya heyətinə qarşı bu kimi iddialar qaldırılıb.
O, 2018-ci ildə keçmiş Prezident Almazbek Atambayevə bağlı strukturlar tərəfindən maliyyələşdirilən efir telekanalı kimi yayımlanmağa başlayıb. O zaman baş redaktor olmuş Dmitri Lojnikovun dediyinə görə, orada 80-dən çox adam işləyirdi.
2019-cu ilin avqustunda Atambayev korrupsiya ittihamı ilə həbs olundu (məhkəmə sonradan onun təqibinin siyasi motivli olduğunu müəyyən etdi) və xüsusi təyinatlılar telekanalın redaksiyasına gələrək əməkdaşları küçəyə qovdu və ofisi möhürlədi. "Aprel"in əmlakına həbs qoyuldu, yayım dayandırıldı.
Komandanın bir hissəsi "Aprel"i davam etdirmək qərarına gəldi, lakin YouTube kanalı olaraq və əhəmiyyətli dərəcədə daha az resursla başladılar.
Onun fərqli xüsusiyyəti qeyri-rəsmi üslubu idi: aparıcı efirdə futbol topu vura bilirdi və xəbər buraxılışları "Qeyri-Xəbər" adlanırdı.
Hakimiyyət haqqında orada kifayət qədər ironik danışırdılar.
"Payızda (2024-cü il — BBC ) onlar bizim "NeNovosti"-nin 40-a yaxın epizodunu topladılar, ekspertizaya təqdim etdilər və iğtişaşlar, hökumətin devrilməsi və nifrətin qızışdırılması çağırışlarının olub-olmadığını cavablandırmaq istədilər", - Lojnikov izah edir.
"Mütəxəssislər təəccüblü şəkildə dedilər ki, cinayət yoxdur, sonra isə təxəyyül imkanları daxilində özlərindən uydurdular".
İyul ayında məhkəmə "Aprel"i hüquqi şəxs kimi ləğv edib və sosial şəbəkələrdəki səhifələrinin bloklanmasına qərar verib. Kanal hazırda işləmir.
"Aprel"in rəhbərliyi Qırğızıstanda qalmaq qərarına gələn bəzi işçiləri riskə atmamaq üçün onlarla ayrılmaq məcburiyyətində qalıb. Kiçik bir komanda fəaliyyətini davam etdirmək üçün ölkəni tərk edib.
"Biz pul tapıb [işçiləri] evakuasiya edirik. Bu, çox bahadır, ağırdır, əsəblərinizi pozur", - Lojnikov deyir, - heç kimin həbsə düşməməsi və ya girov götürülməməsi mənim üçün vacibdir. Bəli, biz həmin matçda uduzduq, amma oyunun ortasında qaydalar dəyişdi".
BBC Prezidentin mətbuat xidmətinə və onun administrasiyasına suallar göndərsə də, cavab almayıb.
"Əlavə gözə ehtiyac yoxdur"
Qırğızıstanda qalan jurnalistlər deyirlər ki, senzuranın artmasını hiss etməmək mümkün deyil.
2020-ci ildə fəaliyyətə başlayan Başta nəşrinin baş redaktoru, 26 yaşlı Nurjamal Dzhanibekova onun dəbdəbəli gənclər mediası olmasını planlaşdırırdı – kartlarda izahlı jurnalistika və Instagram-da insan hüquqları, gender bərabərliyi, urbanizm və ekologiya haqqında videolar...
İndi "Başta" da həmkarlarının təqiblərindən salnamə yazmağa məcburdur.
"Elə oldu ki, [ictimai və siyasi] sahə tədricən daraldı. Və nə vaxtsa biz daha çox siyasətdən danışmağa məcbur olduq, çünki indi praktiki olaraq, yəqin ki, heç kim bu məsələlərə toxunmur", - Canibekova deyir.
O, gənc həmkarları arasında apatiya, tənəzzül və tükənmişlik görür. Mühacirət isə, demək olar ki, peşədə qalmağın əsas planı kimi görünür: "Hər kəs sabah gəlib saxlanmaq ərəfəsindədir".
"Kaktus"un qurucusu Dina Maslova deyir: "Elə insanlar qalıb ki, onlar üçün [jurnalistika], sadəcə bir peşə deyil, həyatdır. Deməli, biz axmaqlıq edirik".
"Şəxsən mənim müstəqil jurnalistikanın da parlaq gələcəyinə o qədər də ümidim yoxdur. Əgər mən işçi olsaydım, çoxdan işdən çıxıb tamam başqa sahədə daha çox qazanardım", - o deyir.
Qırğızıstan parlamentinin keçmiş spikeri, hazırda Qırğızıstan Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik Akademiyasının prorektoru Zainidin Kurmanov problemə daha geniş baxmağı təklif edir.
Qırğızıstandakı demokratik proseslər iqtisadi nailiyyətlərə çevrilmədi, o deyir: "Korrupsiya, cinayət, miqrasiya, yaxşı iqtisadi göstəricilərin olmaması - və cəmiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi xaosa səbəb olmaqda demokratiyanı günahlandırmağa başladı".
Kurmanov hesab edir ki, Prezident Japarovun rəhbərliyi altında Qırğızıstan "demokratikləşmə" yolunu seçib - siyasi rəqabət və azadlıqların məhdudlaşdırıldığı, lakin açıq repressiyaların olmadığı və iqtisadi inkişafa diqqət yetirdiyi bir rejimdir.
O, ölkə mediasının hələ də azad olmadığını etiraf edir, lakin qeyd edir ki, azadlıq səviyyəsi hələ də regional qonşularından yüksəkdir. "Biz hər şeyi deyə bilmərik, lakin biz xaricdə yaxşı və hörmətli görünmək də daxil, kifayət qədər çox şey deyə bilərik, - Kurmanov deyir, - Əgər belə olmasaydı, mən heç vaxt sənə bu müsahibəni verməzdim".
Berlin Karnegi Rusiya və Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin eksperti Temur Umarov (Rusiyada Karnegi Beynəlxalq Sülh Fondu "xarici agent" elan edilib) xatırlayır ki, Sadır Cəfərov hakimiyyətə nizam-intizamı bərpa etmək vədi ilə gəlib.
"O, belə bir xaotik Qırğızıstanda, normal Orta Asiya avtoritar rejimi quracağını vəd etdi və o, tədricən bunu edir. Qonşuları Özbəkistan, Qazaxıstan və Tacikistanda avtoritar sabit hökumət qurmaq üçün onilliklər sərf edib. O qədər zamana bunu o, sözün əsl mənasında edəcək", - Umarov deyir.
Ekspert onu da diqqətə çatdırır ki, Cəfərov sələflərindən fərqli olaraq, müxalif siyasətçilərin ölkə həyatında iştirakına imkan yaratmağa çalışır. 2023-cü ilin fevralında o, bütün keçmiş prezidentləri Dubayda qeyri-rəsmi sammitə topladı - Qırğızıstan tarixində ilk dəfə olaraq onlar bir masa arxasında idilər.
"Onlar bu çox kiçik maliyyə tortunu bölməyə və mübahisə etməməyə çalışırlar. Əvvəlki siyasi elitalar da bir-biri ilə daim münaqişə vəziyyətində olublar və onların bir-biri ilə mübarizə apara bilmələri üçün bir çox media orqanının orada olması onlara sərf edirdi. Cəfərovun dövründə müstəqil mediaya ehtiyac yox oldu", - Umarov deyir, - [Tortu bölərkən] heç bir əlavə gözə ehtiyac yoxdur və əlbəttə ki, "Kloop"a da ehtiyac yoxdur".
"Kloop"-un redaksiya heyəti əməkdaşlarının həbsindən şikayət edir, lakin nəşrin baş redaktoru Anna Kapuşenko etiraf edir ki, müsbət nəticə şansları böyük deyil.
Bolot Temirov deyir ki, hər an Qırğızıstana qayıtmağa hazırdır, lakin orada həbs olunacağını anlayır və buna görə də xaricdən işləməyə davam edir: "Onlar deportasiyanın çıxış yolu olduğunu düşünürdülər, amma məlum oldu ki, elə deyil".
Leyla Saralaeva qohumları tərəfindən getməyə razı salınıb: onlar mühacirətin istintaq təcridxanasından daha yaxşı olması ilə razılaşıblar.
O, sərhədi insidentsiz keçərək Qazaxıstandan Gürcüstana uçub.
Leyla deyir ki, xaricdən işləmək daha maraqlıdır – "böyük şeylər uzaqdan görünür". O, TikTok üçün videolar çəkir, YouTube-da siyasətlə bağlı proqram yayımlayır, gəlir əldə etmək üçün rəsmlər çəkir və satır.
Proqramın epizodlarından birindən sonra, Saralaevanın dediyinə görə, o, tanımadığı bir nömrədən mesaj alıb: orada "nə əldə etdiyini başa düşürsən?"
Proqramın epizodlarından birindən sonra, Saralaevanın dediyinə görə, o, tanımadığı bir nömrədən mesaj aldı: orada "nə dediyimi başa düşürsənmi" sualı ilə geolokasiya markeri var idi.
Xəritəni açan Leyla buranın Tbilisi qəbiristanlıqlarından biri olduğunu görüb.
Jurnalist bu mesajı kimin göndərə biləcəyini bilmir, lakin o, Gürcüstanın onun mühacirətində son dayanacağı olmayacağını düşünür.
*Rusiya hakimiyyəti Andrey Kozenkonu "xarici agentlər" reyestrinə əlavə edib. BBC bu qərara qəti etiraz edir və hətta məhkəmədə də etirazını bildirir.
