Bakı. Trend:
8 avqustda imzalanmış Vaşinqton Bəyannaməsi sadəcə növbətidiplomatik addım deyil, region siyasətində sistemli dönüş nöqtəsioldu. Bu hadisə Cənubi Qafqaz üçün təhlükəsizlik modelinindəyişdiyini və uzun müddət davam edən qeyri-müəyyənlikvəziyyətindən çıxışı təsdiqlədi. Əgər üç onillik ərzində Ermənistanöz kimliyini və xarici siyasətini Azərbaycanın əleyhinə qarşıdurmaideyası üzərində qururdusa, indi İrəvan bu kursun məhdudiyyətlərinietiraf etməyə məcburdur.
Söhbət taktiki düzəlişdən deyil, bütün siyasi paradiqmanın dərintransformasiyasından gedir. Bəyannamə yeni oyun qaydalarınıninstitusionallaşdırılması prosesini açdı. Bu qaydalar çərçivəsindəhərbi üstünlük və separatçı layihələr artıq təsir aləti deyil. Öztorpaqlarına nəzarəti bərpa etmiş Azərbaycan üçün bu, faktikiolaraq formalaşmış vəziyyətin beynəlxalq hüquqi müstəvidəmöhkəmlənməsidir. Ermənistan üçün isə bu, dövlətçiliyin 1990-cıillərin əvvəlindən üzərində dayandığı ideoloji əsasları yenidənnəzərdən keçirmək zərurətidir.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın son açıqlamalarıkönüllü dərk yox, baş vermiş faktı məcburi qəbulun simptomu idi.Onun cəmiyyətə ünvanladığı “sülh və ya sülhsüzlük” dilemması gizliultimatum elementləri daşıyırdı. Əslində, baş nazir açıqbildirirdi: Azərbaycanla sülh müqaviləsinin şərtlərinin qəbulustrateji təcrid və yeni münaqişələrin qarşısını almağın yeganəalternatividir.
Paşinyanın onilliklər boyu romantikləşdirilmiş mübarizə simvolukimi təqdim edilən “Qarabağ hərəkatı”nın ləğv edilməsininvacibliyini etiraf etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Elmibaxımdan bu, Ermənistan siyasətinin ideoloji sementi olmuş mifolojinarrativin sökülməsi kimi qiymətləndirilə bilər. Həmin narrativtəkcə legitimliyini itirmədi, həm də destruksiyanın mənbəyinəçevrildi, 2020-ci ildə hərbi məğlubiyyətə, 2023-cü ildə isəfəlakətli nəticələrə gətirib çıxardı.
Paşinyanın “Ermənistan vətəndaşları inqilab etməyib” ifadəsikonsensusun yox, siyasi subyektliyin dərin böhranınıngöstəricisidir. Ermənistan cəmiyyəti demoralizasiya və tükənməəlamətləri göstərir. Azərbaycanla uzunmüddətli münaqişəiqtisadiyyatın xroniki durğunluğu ilə müşayiət olunub: 2023-cü ildəÜDM artımı 1,5%-dən aşağı idi, illik miqrasiya isə yenidən 50 minnəfəri keçdi. Xarici borcun ÜDM-də payı 63%-ə yaxınlaşdı ki, bu damanevr imkanlarını kəskin məhdudlaşdırır.
2024-cü ilin sonundakı sorğular paradoksal mənzərəni üzəçıxardı: Paşinyana etimadın azalmasına baxmayaraq, onun reytinqihələ də müxalifətdən yüksəkdir. Bunun səbəbi struktur vakuumundayatır - müxalif qüvvələr nə modernləşmə üçün alternativ layihə, nədə Azərbaycanla real sülh yanaşması təklif edə bilir. Bu faktorsiyasi inersiyanı izah edir: elektorat mövcud hakimiyyəti realpopulyarlığa görə deyil, daha çox “ən az ziyan” prinsipinə görədəstəkləməyə davam edir.
2025-ci ilin avqust hadisələri fundamental keçidi təsbit edir:münaqişə ideologiyasından sülhə məcburiyyətə. Vaşinqton Bəyannaməsitəkcə danışıqlar prosesinin çərçivəsi yox, həm də yeni regionalmemarlığın başlanğıc nöqtəsi oldu. Bu memarlıqda Azərbaycan mərkəziaktora çevrilir. Ərazi mübahisəsini siyasi alətə çevirməklə gündəmidiktə etmək imkanını itirmiş Ermənistan isə yeni modelə uyğunlaşmaqməcburiyyətindədir - elə bir modelə ki, burada siyasi resurs tariximiflərlə deyil, iqtisadi inteqrasiya və institusional modernləşməqabiliyyəti ilə müəyyən edilir.
Nikol Paşinyanın Ermənistanda siyasi nəzarəti qoruyub saxlamasıtəkcə müxalifət qüvvələrinin zəifliyi ilə deyil, həm də ölkənininstitusional arxitekturasının xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. SerjSarqsyan dövründə təsbit edilmiş seçki qanunvericiliyi mandatbölgüsü sistemini nəzərdə tutur ki, burada nisbətən çox səstoplamış partiya sabit parlament çoxluğu formalaşdıra bilir.Nəticədə “gücləndirilmiş disproporisiya” fenomeni ortaya çıxır:45–50% seçici dəstəyi parlamentdə 60–65% nəzarətə çevrilir. Budisbalans hakimiyyət dəyişikliyinin demokratik mexanizmlərinineffektivliyini azaldır və iqtidara qarşı koalision təzyiqimkanlarını minimuma endirir.
Müxalifət, o cümlədən, “Qarabağ klanı” və keçmiş hakimiyyətləassosiasiya olunan partiyalar həssas vəziyyətdə qalır. Onlarınetiraz potensialı məhduddur, çünki sosial bazaları daralır.İrəvanda kütləvi etiraz səfərbərliyi müşahidə olunmur: küçəaksiyaları lokal xarakter daşıyır və əsasən münaqişədən ən çoxzərər çəkmiş qrup olan Qarabağdan gələnlər tərəfindən təşkilolunur. Bu çıxışlar strukturlaşmış siyasi çağırışdan daha çoxkollektiv məyusluq və marginalizasiya hissinin ifadəsi kimigörünür. Son illərin sorğularına görə, Ermənistan əhalisinin60%-dən çoxu keçmiş elitaların hakimiyyətə dönüşünü qəbulolunanalternativ kimi görmür.
Belə vəziyyət Paşinyan hökuməti üçün “imkan pəncərəsi” açır.Güclü daxili təzyiqin olmaması hakimiyyətə daxili elektoratbaxımından populyar olmayan, lakin xarici siyasətin vətəhlükəsizliyin praqmatik tələblərinə cavab verən qərarlar qəbuletməyə imkan yaradır. Xüsusilə söhbət Azərbaycana qarşı revanşistyanaşmalardan imtina tələb edən sülh prosesindən gedir. Küçətəzyiqinin azalması və müxalifətin məhdud resursları İrəvanastrategiyanı korrektə etmək imkanı verir, özü də dərhal daxilidestabilizasiya riski olmadan.
Bu transformasiyanın əsas amili Rusiyanın təsirinin zəifləməsioldu. Üç onillik ərzində Moskva Ermənistan üçün təhlükəsizliktəminatçısı kimi çıxış edib, ölkədə hərbi mövcudluğunu qoruyubsaxlayıb və regiondakı qüvvələr balansını nəzarətdə saxlayıb. LakinRusiyanın Ermənistanın hərbi məğlubiyyətlərinin qarşısını alabilməməsi və müttəfiqlik öhdəliklərini təmin etməməsi həmcəmiyyətdə, həm də elitalar arasında inamı sarsıtdı.
Regional araşdırmaların məlumatına görə, Ermənistanda Rusiyayaictimai etimad 2020–2024-cü illər ərzində təxminən 40% azalıb.Paşinyanın “Vaşinqton Bəyannaməsi”ndə ifadə olunan xarici siyasətkursu ölkənin təhlükəsizliyini yeni mənbələrə - ABŞ-yə, Avropaİttifaqına və perspektivdə NATO-ya yönəltmək cəhdini göstərir. Busənəd sadəcə diplomatik akt deyil, həm də onilliklər boyu Rusiyanınstatus-kvonu qoruduğu xarici siyasət matrisinin yenidən nəzərdənkeçirilməsinin rəmzinə çevrildi.
Rusiyanın təsirinin eroziyası Ermənistanın daxili siyasəti üçünbirbaşa nəticələr doğurur. Ən əvvəl, bu, ənənəvi olaraq revanşistmeyillərin təminatı kimi “şimal faktoruna” istinad edən müxalifətinresurslarını zəiflədir. Moskvanın rolunun azalması və antirusiyaəhval-ruhiyyəsinin artması şəraitində onların elektoratı səfərbəretmək imkanları daha da məhdudlaşır.
Yeni regional konfiqurasiya formalaşır. Bu şəraitdə Bakı vəİrəvan birbaşa danışıqlar aparmaq üçün daha geniş imkan qazanır.Keçmişdə münaqişəni nəzarət aləti kimi saxlamaqda maraqlı olanRusiyanın təzyiqinin olmaması sülh prosesinin sürətlənməsiehtimalını artırır.
Beynəlxalq müqavilələrdən danışarkən çox vaxt diqqət yalnızformal sənədlərə, diplomatik mətnlərə və onların icramexanizmlərinə yönəlir. Halbuki münaqişələrin öyrənilməsi üzrə elmipraktika - Con Qaltunqdan Barri Buzana qədər - göstərir ki, sülhünreal dayanıqlığı təkcə hüquqi konstruksiyadan yox, həm dəcəmiyyətin müharibə vəziyyətindən sülh vəziyyətinə psixoloji keçidibacarmasından asılıdır.
Bosniya, Ruanda və ya Şimali İrlandiya kimi etnokonfliktlərintəcrübəsi sübut edir: hətta sülh sazişləri imzalandıqdan sonra dasosial toxuma müqavimət göstərməyə davam edir. Kollektiv miflər,travmatik yaddaş, milli narrativlər - bütün bunlarkonfliktologiyada “müharibə mədəniyyətinin inersiyası” adlananfenomeni yaradır. Məhz bu aspekt bu gün Ermənistan üçünAzərbaycanla sülh prosesində ən böyük çağırışdır.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan son açıqlamalarında“`Qarabağ hərəkatına son qoymaq” zərurətini vurğuladı. Bu sözlərimental rekonstruksiya elementi kimi - onilliklər boyu “Qarabağuğrunda mübarizə” mobilizasiya mifini dəstəkləmiş ideoloji karkasınsökülməsi cəhdi kimi qiymətləndirmək olar. Maraqlıdır ki,Paşinyanın özü həmin mifi “Ermənistanın suverenliyini,dövlətçiliyini və müstəqilliyini sarsıdan rahat qaldırac”adlandırdı.
Əslində bu, Qarabağ mövzusunun uzun illər erməni elitalarıtərəfindən milli təhlükəsizlik məsələsi kimi yox, daxili siyasikonsolidasiyanın aləti kimi istifadə edildiyinin etirafıdır. Bənzərmexanizmləri biz digər postmünaqişə cəmiyyətlərində də görmüşük -Miloşeviç dövrünün Serbiyasından tutmuş 1990-cı illərinəvvəllərinin Xorvatiyasına qədər, burada etnopolitik narrativlərcəmiyyət üzərində nəzarətin rıçağı rolunu oynayırdı.
Fəqət “yeni siyasətin” memarı belə köhnə təsəvvürlərin girovuolaraq qalır. Paşinyanın ermənilərin Qarabağa qayıdışınınmümkünsüzlüyü ilə bağlı bəyanatları və yaxud Azərbaycanınpenitensiar sisteminin guya qərəzli xarakter daşıması barədəiddiaları qalıq kognitiv deformasiyanın mövcudluğunu göstərir. Bu,prosesin mürəkkəbliyini əks etdirir: lider siyasi kursunmodernləşməsini elan edə bilər, amma onun reallığı qavrayışı hələtam şəkildə postmünaqişə məntiqi ilə sinxronlaşmayıb.
Bu daxili ziddiyyətlər dialoqu ciddi şəkildə ləngidir. Çünkimüqavilə mətni özü-özlüyündə onun icrasına təminat vermir - ictimaişüurun transformasiyası olmadan istənilən sülh aktı həssas qalır.Bu mənada dayanıqlı sülhün əsas şərti Ermənistan cəmiyyətində yenireallığı qəbul etməyə psixoloji hazırlığın formalaşmasıdır. Bureallıq isə Qarabağın Azərbaycanın tanınmış hissəsi olması vəkeçmiş düşmənlərin regionun qonşuları kimi qəbul edilməsidir.
Vaşinqton Bəyannaməsi başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilə bilər,lakin heç bir halda prosesin son mərhələsi deyil. Beynəlxalqsazişlərin tarixi göstərir ki, sərhədlərin hüquqi təsbiti yalnızbaşlanğıcdır. Məsələn, Misir və İsrail arasında 1979-cu ildəimzalanmış sülh müqaviləsi zamanı real barış onilliklər çəkdi vəgeniş sosial-mədəni proqramlarla müşayiət olundu.
Ermənistan üçün destruktiv ideologiyadan imtina təkcə xaricisiyasət məsələsi deyil, həm də dövlətin daxili konsolidasiyasıməsələsidir. Köhnə miflərin saxlanması siyasi parçalanma vəinstitusional zəifliyin dərinləşməsi riskini daşıyır. Əgər cəmiyyətmünaqişədən milli ideya kimi imtina etmək kimi çətin, amma zəruriprosesi keçə bilsə, Ermənistan dövlətçiliyi uzunmüddətlidayanıqlılıq şansı qazana bilər.
Ərazi bütövlüyünü bərpa etmiş Azərbaycan bu gün sabitlik faktorurolunu oynayır. Onun marağında strateji dözümlülük nümayişetdirmək, erməni ictimai şüurunda yeni travmalara səbəb ola biləcəkaddımlardan çəkinmək dayanır. Söhbət mürəkkəb balansdan gedir: birtərəfdən, suveren mövqeyini qətiyyətlə müdafiə etmək, digərtərəfdən isə normallaşma prosesini institusional dəstək iləmüşayiət etməyə hazır olmaq.
Beləliklə, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi nə“qələbə”, nə də “kapitulyasiya”dır. Bu, yeni geosiyasi reallığınməcburi tanınmasıdır. Bu reallıqda Cənubi Qafqaz “dondurulmuşmünaqişə” rejimindən çıxaraq regional inteqrasiya mərhələsinə keçəbilər. Uğur ondan asılı olacaq ki, Ermənistan daxili baryerləri aşabiləcəkmi, Azərbaycan isə strateji səbr göstərə biləcəkmi.
Cəmiyyətin psixoloji hazırlığı - çox vaxt nəzərdən qaçırılan,amma həlledici amildir. Ermənistan cəmiyyəti keçmişdən imtinanınağrılı, amma zəruri mərhələsini yaşamadan formal sazişlər kövrəkqalacaq. Yalnız bundan sonra Cənubi Qafqaz hüquq, qarşılıqlıtanınma və iqtisadi qarşılıqlı asılılıq üzərində illüziya yox, realsülh gələcəyi qurmaq şansı əldə edə bilər.
