“Çəkindirici güc”, yoxsa real təhlükə?
İstifadə edildiyi ilk gündən dağıdıcı və məhvedici gücə malik olan nüvə silahı 21-ci əsrin ən böyük təhlükəsi kimi dəyərləndirilir. Belə ki, insanlara və təbiətə ziyan verən bu silah bütün dünya üçün “qorxulu kabusdur”. Tarixə nəzər yetirdikdə görürük ki, nüvə silahından istifadənin qarşısının alınmasına yönələn bir sıra addımlar atılıb. Amma təəssüf ki, hələ də “nüvə təhdidi” öz aktuallığını qoruyur.
Hazırda Yer kürəsində təxminən 15000-dən çox nüvə başlığı saxlanılır və ən çox silaha sahib ölkələr Rusiya və ABŞ-dır. Bu silahların bir hissəsi aktiv döyüş vəziyyətində saxlanılır, digərləri isə ehtiyat arsenal kimi qorunur.
Nüvə silahlarının psixoloji və siyasi təsirləri
Nüvə silahlarının istifadəsi etik cəhətdən də ciddi suallar doğurur. Bu silahlar mülki əhaliyə qarşı kütləvi zərər vurduğu üçün onların istifadəsi beynəlxalq humanitar hüquqa zidd hesab olunur. Bəzi ekspertlər nüvə silahlarının mövcudluğunu belə insan hüquqlarına təhlükə kimi qiymətləndirirlər. Digər tərəfdən isə bəzi dövlətlər bu silahların mövcudluğunu müharibənin qarşısını alan bir amil - yəni “çəkindirici vasitə” kimi qəbul edir.
Bütün bunlara baxmayaraq, nüvə silahlarının təhlükəsi sadəcə onların istifadəsi deyil, həm də psixoloji və siyasi təsirlərində gizlənir. Onların mövcudluğu belə ölkələrarası münasibətləri gərginləşdirir, silahlanma yarışını təşviq edir və sabit beynəlxalq nizamın qurulmasını çətinləşdirir. Bu səbəbdən beynəlxalq ictimaiyyətin əsas məqsədlərindən biri nüvə silahlarının tədricən ləğvi və dünyanın nüvəsiz gələcəyə doğru yönləndirilməsi olmalıdır.
Bəşəriyyəti məhv etməyə nail olan bu real təhlükə barədə söhbət açmağımızın məqsədi var. Belə ki, avqustun 29-u Nüvə sınaqları əleyhinə beynəlxalq fəaliyyət günü kimi qeyd olunur. Bu gün 2009-cu il dekabrın 2-də BMT Baş Məclisinin 64-cü sessiyasında təsis edilib. Təhlükəsiz dünya yaradılması üçün nüvə sınaqlarının dayandırılması məsələsində BMT-nin, dünya dövlətlərinin, hökumətlərarası və qeyri-hökumət təşkilatlarının səylərinin fəallaşdırılması zəruridir.
BMT-nin müvafiq qətnaməsinin preambulunda deyilir: “Nüvə sınaqlarının insanların həyatı və sağlamlığı üçün məhvedici təsirlərinin qarşısını almaq üçün bu cür sınaqlara son qoyulmalıdır”.
İlk atom bombası
İlk atom bombası İkinci Dünya müharibəsinin sonunda ABŞ-da hazırlanıb. Atom bombası havada partladıla bilər. 1945-ci ilin iyulunda ABŞ atom bombasını sınaqdan keçirdikdən sonra avqustun 6-da Yaponiyanın Xirosima avqustun 9-da isə Naqasaki şəhərlərinə partlayış gücü 20 min ton trotil partlayışına ekvivalent olan 2 bomba atmışdı. Xirosimada 200 minə yaxın adam ölüb, sonralar isə şüa xəstəliyindən və yaralanmadan daha 35 min adam həyatını itirib.
9 ölkədə nüvə silahı var
Bu gün nüvə silahına malik 9 dövlətin adını çəkmək olar ki, onlardan 5-i rəsmi, 4-ü isə qeyri-rəsmi nüvə dövlətləri hesab olunur. Rəsmi nüvə dövlətləri: ABŞ, Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa və Çindir. Qeyri-rəsmi nüvə dövlətləri: Hindistan, Pakistan, İsrail və Şimali Koreyadır. BMT-nin təşəbbüsü ilə 12 iyun 1968-ci ildə imzalanan “Nüvə silahının yayılmaması barədə müqavilə”yə əsasən, 1967-ci il yanvarın 1-nə qədər nüvə sınaqları keçirən ölkələr nüvə dövlətləri hesab olunurlar.
Ən böyük problem isə bu silahların miqdarının düzgün açıqlanmamasıdır. Məsələn, mənbələrin birində hazırda Rusiyanın 6500, ABŞ-ın isə 3 mindən çox nüvə başlıqlı raketinin mövcud olduğu qeyd edilir. Stokholm Beynəlxalq Sülh İnstitutu (SIPRI) və Amerika Elm Adamları Federasiyasının (FAS) 2019-cu ildə birgə apardığı araşdırmalara görə də dünyada 9 ölkədə nüvə silahı var.
Nüvə silahından istifadə olunarsa...
Nüvə silahı və nüvə hücumları ilə bağlı müxtəlif məlumat resurslarında olduqca maraqlı və insanı qorxuya salan informasiyalar mövcuddur. Maraqlı məlumatlardan biri də odur ki, 1983-cü ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) tövsiyələrinə görə, hər bir həkim nüvə silahı tətbiqindən sonra insanlara yardım və müalicənin prinsiplərini bilməlidir. ÜST nüvə silahlarının fəsadlarını insan orqanizmi üçün faciəvi və geri dönüşü olmayan məhv prosesi kimi qiymətləndirir. Bu elə bir müharibədir ki, heç bir dərman, sarğı və əməliyyat, heç bir yüksək səviyyəli tibb onun yaralarını sağalda bilməz...
Əgər nüvə hücumu olarsa, həkimlər zərərçəkənlərə heç bir kömək edə bilməyəcək. Müasir tibb hər nə qədər inkişaf etsə də, nüvə partlayışının fəsadları qarşısında çox acizdir. Bir anlıq təsəvvür edək ki, nüvə silahı atılan region və radiusda şəhərlərdə xəstəxanalar, bütün binalar yanacaq, ölən insanlar içində həkimlər, tibb işçiləri də olacaq. Regiona nüvə silahının atılması həm də orda olan bütün həkim, tibb işçisinin məhvi deməkdir.
Ümid edək ki, bəşər tarixində heç vaxt nüvə silahından istifadəyə ehtiyac olmayacaq və bütün dünya xalqlarının amalı, məramı bir olacaq. O amal və məram ki, bəşəriyyətin xoşbəxtlik və rifah içində yaşamağına zəmin verəcək...
Beynəlxalq hüquq nə deyir?
Nüvə silahından istifadənin beynəlxalq hüquqda çox ciddi tənzimlənməsi var və bu silahın istifadəsi spesifik və məhdudlaşdırılmış vəziyyətlərdə nəzərdə tutulur. Ümumilikdə, nüvə silahlarının istifadəsi bir neçə əsas qaydaya, beynəlxalq müqavilələrə və strateji nəzəriyyələrə əsaslanır. Bu mövzuda bəzi mühüm məqamlar var: “Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi” (NPT). 1968-ci ildə qəbul edilmiş bu müqavilə, nüvə silahlarının yayılmasının qarşısını almağa yönəlmiş əsas beynəlxalq sazişdir. Müqaviləyə əsasən, nüvə silahlarına sahib olan dövlətlər öz arsenalını tədricən azaltmalı və nüvə silahlarının yayılmaması üçün səylərini artırmalıdırlar. Həmçinin, bu müqavilə silahların istifadəsinin yalnız özünümüdafiə məqsədilə və beynəlxalq hüquq çərçivəsində icazə verildiyi halda mümkün olduğunu bildirir.
Beynəlxalq hüquq nüvə silahlarını istifadə etməyə çalışan və ya nüvə silahlarını yaymağa cəhd edən ölkələrə qarşı iqtisadi və siyasi sanksiyalar tətbiq edir. BMT Təhlükəsizlik Şurası bu məsələdə mühüm rol oynayır və bəzi ölkələrin nüvə silahlarını inkişaf etdirməsi və istifadə etmək istəyi ciddi beynəlxalq reaksiyalarla nəticələnir.
“İlk” və “Sonra istifadə”...
Nüvə silahlarını istifadə etmək üçün bir çox dövlət əvvəlcə “ilk istifadə” hüququnu təmin etməyi və ya “ilk zərbəni” atmağı qəbul etmir. Yəni, nüvə silahlarını ilk olaraq istifadə etmək beynəlxalq qaydalara qarşıdır. Lakin bəzi ölkələr, (məsələn, ABŞ və Rusiyanın bəzi strateji doktrinlərinə görə) “ilk istifadə” siyasətini qəbul ediblər. Bu siyasətə görə, dövlətlər öz ərazilərini və ya müttəfiqlərini qorumaq üçün nüvə silahını ilk dəfə istifadə edə bilərlər.
Beynəlxalq hüquq insanlıq üçün nüvə silahlarının istifadəsini minimuma endirmək və silahların yayılmasının qarşısını almaq üçün beynəlxalq sazişlərə əsaslanır. Bu silahlar heç vaxt müharibənin bir vasitəsi olaraq qəbul edilə bilməz. Çünki onların nəticələri bütün bəşəriyyətin gələcəyini təhlükəyə atır...
Yeganə BAYRAMOVA
