Hüququn estetik dili varmı? – Müsahibə

 

 

- Haqlısınız, hüquq çox zaman quru mətnlər, qanun maddələri və normativ ifadələr toplusu kimi qəbul edilir. Hüquqi mətnlərin dili – dəqiq, texniki və çox vaxt anlaşılmazdır. Bu səbəbdən hüquq sahəsi geniş ictimaiyyət üçün yalnız hüquqşünasların yön verə bildiyi bir sahə təsiri bağışlayır. Lakin hüququ yalnız yazılı normativ aktların məcmusu kimi anlamaq, onun cəmiyyətlə olan dərin və çoxqatlı əlaqəsini görməmək deməkdir.

Əslində hüquq həm də bir mədəniyyət, düşüncə və ünsiyyət sistemidir. O, cəmiyyətin dəyərlərini, yaddaşını və gələcəyə dair gözləntilərini ifadə edən simvollar toplusudur. Hüququn dili, strukturu və hətta forması – estetik mesajlar daşıyır. Məhkəmə binalarının memarlığı, hüquq kitablarının tərtibi, qanunların dil üslubu – bunlar sadəcə texniki deyil, həm də simvolik və estetik ifadələrdir.

Bu yazımızda biz hüququn estetik aspektlərini araşdırmağa çalışacağıq. Hüquq nə zaman gözəl görünür? Qanunlar yalnız başa düşülmək üçün deyil, həm də hiss edilmək, inanılmaq üçün necə tərtib edilir? Hüququn vizual və simvolik tərəfləri onun tətbiqi və qəbulunu necə formalaşdırır? Bu suallara cavab tapmaq üçün hüququn estetikasına – görünən, amma çox zaman nəzərdən qaçan tərəfinə nəzər salacağıq.

Hüquq təkcə sözlərlə ifadə edilmir – o, simvollar, strukturlar və formalar vasitəsilə də cəmiyyətə ötürülür. Bu simvol və estetik elementlər hüququn ictimai etibarını, qəbulunu və hətta tətbiqini formalaşdırır. Hüquq bu mənada həm rasionallıq, həm də estetik baxış tələb edən bir sənət kimidir.

 

-Əlbəttə. Məsələn, hüququn ən tanınmış estetik simvollarından biri Femida heykəlidir, buna həm də Lady Justice deyilir. Bir çox məhkəmə binalarının qarşısında və hüquq təsisatlarının loqotiplərində rast gəlinən bu fiqur gözləri bağlı, bir əlində tərəzi, digər əlində qılınc tutan qadın kimi təsvir olunur. Bu atributların mənaları aydın şəkildə izah edilir: korluq ədalətin qərəzsiz və tərəfsiz olmasını, tərəzilər balans və ədaləti, qılınc isə hüququn icra və cəzalandırma gücünü simvollaşdırır. Bu fiqur antik Yunan və Roma ənənələrindən qaynaqlanır və qədim Misir tanrısı Maatdan tutmuş, yunanların Themisinə və romalıların Justitiasına qədər müxtəlif mədəniyyətlərdə hüquq və ədalət ideyalarının simvolu olmuşdur. Roma dövründən başlayaraq imperatorlar öz rejimlərini ədalət ideyası ilə assosiasiya etmək üçün sikkə və heykəllərdə Justitia obrazından istifadə edirdilər. Bu simvollar sonrakı əsrlərdə xristian ikonografiyası, orta əsr hüquq kitabları və Avropa məhkəmə memarlığı vasitəsilə yaşayaraq modern hüququn estetikasının bir hissəsinə çevrildi.

Bu simvolun ardındakı estetik elementlər hüququn formal ciddiliyini yumşaldaraq onu insanlara emosional və vizual olaraq daha yaxın edir. Sizcə tərəzi balansı, qılınc gücü və gözü bağlı fiqurun qərəzsizliyi ifadə etməsi sadəcə dekorativ elementdirmi? Əlbəttə, yox. Bunlar hüquq prinsiplərinin cəmiyyətdə metaforik təcəssümü kimi çıxış edir və hüquq mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Hüquq yalnız maddə və bəndlərdən ibarət deyil; o, ictimai şüurda müəyyən simvollar və rituallarla yaşayır. Məsələn, tərəzi və qılıncdan başqa, məhkəmə otaqlarının quruluşu, hakimlərin geyimləri, möhür və emblem dizaynları, hətta məhkəmə prosesinin özündəki ritmik prosedurlar belə hüququn estetikasını qurur. Simvolun dildən kənar gücü, hüquqi proseslərin insanlar tərəfindən daha yaxşı qavranması və qəbul edilməsinə yardım edir.

Hətta məhkəmə binalarının memarlığı da hüququn estetik kodlarını özündə daşıyır. Sütunlar, yüksəklik, simmetriya və monumental dizayn – bütün bunlar hüququn ali, sarsılmaz və güclü olduğu ideyasını vizual olaraq ötürür. Məsələn, ABŞ Ali Məhkəməsinin binası və ya Parisdəki Palais de Justice – hüququn “möhtəşəm və toxunulmaz” statusunu göstərən estetik strukturlardır. ArchDaily portalı müasir məhkəmə binalarının tərtibatını təhlil edərkən vurğulayır ki, bu binalar “civic and monumental designs” (vətəndaşlıq və monumental dizaynlar) ilə xarakterizə olunur; onlar təkcə rəsmi məkan deyil, həm də mədəni mərkəz və sosial toplanış yeri kimi fəaliyyət göstərir və cəmiyyətin dəyərlərini, prioritetlərini və arzularını əks etdirir. Bu yanaşma hüququn gücünü və nizam gətirən funksiyasını memarlıq dili vasitəsilə vurğulayır.

 

 

- Hüquq mətnlərinin tərtibatı – istifadə olunan şriftlər, paraqraf strukturları, səhifə ölçüləri və başlıqların yerləşdirilməsi də təsadüfi deyil, məqsədyönlü estetik dizaynın məhsuludur. Bu dizayn oxucuda ciddilik, rəsmi mənbəyə hörmət və sistemli düşüncə hissləri oyatmaq üçün hazırlanır. Qanunvericilik aktlarında tez-tez istifadə edilən şriftlər (məsələn, Times New Roman) tarazlıq, sabitlik və hüquqi sabitlik ideyalarını simvolizə edir. Eyni zamanda, bu strukturlaşdırılmış vizuallıq hüququn gündəlik həyatla olan məsafəsini də artırır. Hüquq bu formal dili və formatı ilə sanki “uzaq güc” olaraq görünür, lakin bu uzaqlıq, məhz onun legitimliyi və qəbul olunanlığının estetik əsaslandırılmasıdır. Hüquq yalnız məzmunla deyil, təqdimat forması ilə də ciddiyətini və hakimiyyətini nümayiş etdirir.

Hüquqi sənədlərdə istifadə olunan rəsmi rənglər (mavi, qırmızı möhürlər), dövlət gerbləri, imzaların yerləşməsi, protokollar və rituallar da hüququn legitimlik qazanmasında estetik simvollardır. Bu simvollar vasitəsilə hüquq öz mənəvi avtoritetini və ictimai legitimliyini vizual formada təsdiqləyir. Məsələn, Konstitusiyanın üz qabığında olan dövlət gerbi dövlətin iradəsini əks etdirən “yüksək sənəd” olduğu təəssüratını yaradır. 

Ümumiyyətlə hüququn semiotikası – qanunların, hüquq mətnlərinin, ritualların və institusional simvolların bir “işarə sistemi” kimi necə işlədiyini araşdırır.

Hüquqi terminlər, ifadələr və cümlə quruluşları yalnız hüquqi reallıqları ifadə etməklə kifayətlənmir – onlar eyni zamanda müəyyən sosial nizamın simvollarıdır. Məsələn, “konstitusiya”, “suverenlik”, “mülkiyyət hüququ” kimi anlayışlar yalnız terminlər deyil – onlar bütöv bir siyasi və hüquqi reallığın simvolik ifadəsidir. Hər bir hüquqi termin bir anlam qatını, bir güc münasibətini və ya hüquqi statusu təmsil edir.

Semiotik analiz göstərir ki, hüquqi mətnlər yalnız “sözün açıq və birbaşa mənası” ilə – yəni denotativ anlamla kifayətlənmir. Bu mətnlər eyni zamanda konotativ, yəni kontekstə bağlı, simvolik və çoxqatlı mənalar da daşıyır. Bu da hüququ sırf məntiqi və normativ sistemdən daha çox, mədəniyyətlə, siyasi iradə ilə və ideoloji konstruksiyalarla bağlı bir ifadə forması kimi təqdim edir.

Məsələn, “ictimai asayişin pozulması” ifadəsi hüquq terminologiyasında spesifik bir inzibati və ya cinayət hüququ pozuntusunu bildirə bilər. Lakin bu söz eyni zamanda dövlətin hansı davranışları “normal” hesab etdiyini, hansı fərqli davranışların isə “arzuolunmayan” olduğunu göstərən ideoloji bir semantikaya da malikdir. Belə ifadələr hüquqda qəbul olunmuş sosial davranış modelinin gizli şəkildə kodlaşdırılmış əksidir.

Bu baxımdan hüquqi mətnlər – sadəcə qaydalar toplusu deyil, həm də sosial mühəndislik vasitəsidir. Onlar həm real davranışı tənzimləyir, həm də vətəndaşın dünyagörüşünü, qorxu və arzularını simvolik dillə formalaşdırır.

Digər tərəfdən məhkəmə iclasları, hakimin qara mantosu, protokollar, qərarların oxunma forması – bütün bunlar hüququn performativ aspektini, yəni “ritual dilini” yaradır. Bu rituallar həm hüququn cəmiyyət qarşısında legitimliyini nümayiş etdirir, həm də onun simvolik hakimiyyətini gücləndirir. Hüquq bu mənada yalnız yazılı deyil, həm də səhnələşdirilmiş bir sistemdir.

O cümlədən, qanunlar yalnız normativ funksiyalar daşımır, onlar zaman keçdikcə eyni zamanda bir toplumun tarixi yaddaşı və dəyərlər sisteminin ifadəsinə çevrilir. Məsələn, konstitusiyalar bir millətin ideallarını, keçmiş mübarizələrini və gələcək arzularını simvolizə edən “milli mətnlər” kimi oxunur. Bu baxımdan hüquqi sənədlər eyni zamanda tarixi, ideoloji və mədəni kodları da özündə daşıyır.

 

 

-Tarix boyu qanunların estetik dili bəzən rəmzi, bəzən sərt texniki, bəzən də poetik olmuşdur. Miladdan əvvəl XVIII əsrdə Babil hökmdarı Hammurapinin qanunları təkcə yazılı mətn deyildi, həm də daş sütunlara həkk edilmiş monumental sənət əsəri idi. Qanunlar mixi yazı ilə yazılmış və başında ədalət tanrısı Şamaşdan qanunları alan hökmdarın relyefi yerləşdirilmişdi. Belə dizayn hüququ yalnız tətbiq ediləcək norma deyil, həm də ilahi və əbədilik simvolu kimi təqdim edirdi. Bu, hüququn ilk estetikləşdirilmiş formalarından biri sayılır.

Klassik Roma hüququ da sadə mətnlə kifayətlənmirdi. Məsələn, Cicero kimi hüquqçuların çıxışlarında hüquqi arqumentasiya ilə yanaşı ritorika, etos, logos və pathos kimi danışıq incəlikləri yer alırdı. Hüquq həm fəlsəfi diskurs, həm də bədii dil vasitəsilə cəmiyyətə təqdim edilirdi. Bu, hüququn cəmiyyətə estetik və intellektual cazibə ilə bağlanması idi.

Orta əsrlərdə hüquqi mətnlər çox vaxt dini üslubda yazılırdı. Kilsə hüququ (Canon law) və ya "Şəriət qanunları" kimi sistemlərdə hüquqi mətnlər çox vaxt müqəddəs mətnlərin formatına bənzər, ornamentli yazı, simvolik terminologiya və metaforik ifadələrlə tərtib edilirdi. Hüquq burada həm ilahi, həm də estetik dəyərlərin daşıyıcısına çevrilirdi.

XVIII əsrdən etibarən, xüsusilə Fransa və Almaniyada hüquqi mətnlərdə aydınlıq, sistematiklik və məntiqi struktur əsas dəyərə çevrildi. Monteskyö və Kant kimi düşünürlərin təsiri ilə hüquqi yazılarda poetika deyil, rasionallıq üstünlük təşkil etməyə başladı. Lakin bu dövrün hüquqi mətnlərində də ritmik cümlə quruluşları, paralelizm və mantiqi incəliklər gözardı edilməmişdir.

XX və XXI əsrlərdə hüquqi mətnlər getdikcə daha texniki və kompleks formalarda yazılmağa başlasa da, paralel olaraq vizual hüquq təqdimatları (infografika, interaktiv hüquq platformaları, hüquqi dizayn) da meydana çıxdı. Bu, hüququn estetik funksiyasının texnologiya vasitəsilə yenidən doğulması kimi qiymətləndirilə bilər. Hüquq sadə yazılı sənəd olmaqdan çıxıb, anlaşılan, görünən və hiss edilən bir sistemə çevrilməyə başlayıb.

Bütün bu deyilənlərdən görünür ki, qanunların estetik dili zamanla dəyişmiş, lakin hər dövrdə hüquq özünü yalnız məzmunla deyil, təqdimat forması ilə də ifadə etmişdir. Qanunların necə yazıldığı və necə göstərildiyi onların necə qəbul edildiyinə birbaşa təsir edir.

Müasir dövrdə hüququn estetikası təkcə onun ifadə üslubu və simvolik strukturları ilə deyil, həm də vətəndaşla necə əlaqə qurduğu, onun hüquqi şüurunu necə formalaşdırdığı ilə ölçülür. Bəs bu gün hüquqi estetikaya hansı çağırışlar yönəlir?

Bugünkü hüquqi mətnlər ya çox texniki və əlçatmaz, ya da populist və hüquqi dərinlikdən uzaq ola bilir. Halbuki sadə, lakin səthi olmayan bir dil tapılmalıdır.

Bu gün, hüquqi maarifləndirmə üçün yeni bir estetik üslub tələb olunur – aydın, təsirli və analitik, eyni zamanda anlaşılan, lakin nüanslı.

Dünya hüquq sistemləri getdikcə hüquqi dizayn, infodizayn və istifadəçi təcrübəsi hüququ (UX law - User Experience Law) kimi yeni sahələrə maraq göstərir. Bu yanaşmanın əsas çağırışı odur ki, hüquq sənədləri sadəcə oxunmalı deyil, eyni zamanda vizual olaraq da qavranılmalıdır. Hüquqi mətnlərin dili qədər onların forması, strukturu və təqdimat üslubu da əhəmiyyət daşıyır. 

Məhkəmə bildirişləri, müqavilələr, hüquq kitabçaları və digər sənədlər estetik baxımdan təkmilləşdirilməli, insanlarda qorxu və stress deyil, aydınlıq və inam hissi oyatmalıdır. Vizual elementlər – sadə qrafiklər, sxemlər və simvollar hüquqi informasiyanın daha rahat qavranmasını təmin edir və bəzən yüzlərlə hüquqi termini izah etməkdən daha effektiv ola bilir. Bu, hüququ daha funksional, şəffaf və vətəndaşlara yaxın edən yeni bir yanaşmadır.

 

 

- Bəli, yeni dövrün çağırışlarından biri də hüququn rəqəmsal estetikasıdır. Hüququn rəqəmsal estetikası (yəni hüquqi texnologiyaların görünüşü, dili və istifadəyə rahatlığı) hüquq sahəsinin qarşısında duran əsas çağırışlardan biridir. Hüquqi süni intellekt sistemləri (məsələn, hüquqi məsləhət verən AI platformaları), smart müqavilələr (blockchain texnologiyasına əsaslanan avtomatik müqavilələr) və avtomatlaşdırılmış hüquq xidmətləri (müqavilə tərtibatı, hüquqi sorğular və s.) kimi vasitələr yalnız funksional deyil, həm də estetik və etimad doğuran formada təqdim olunmalıdır. Cəlbedici interfeys, aydın vizual quruluş, sadə və empatik dil – bütün bunlar rəqəmsal hüquq alətlərinin həm hüquqi cəhətdən effektiv, həm də insan mərkəzli olmasını təmin edir. Bu baxımdan, hüquq sahəsi texnologiyanın imkanlarını yalnız məzmun deyil, həm də forma baxımından nəzərə almalı, rəqəmsal estetikaya ciddi yanaşmalıdır.

Hüquq sənədlərinin estetikası mədəniyyətlərə görə də dəyişə bilər. Məsələn, Skandinav hüquq sistemində sənədlər adətən minimalistik tərzdə – açıq sahələr, sadə şriftlər və funksional quruluşlarla təqdim olunur. Bu, şəffaflıq və vətəndaşla bərabərlik mesajını estetik vasitələrlə çatdırmaq məqsədi daşıyır. Asiya hüquq sistemlərində isə sənədlərdə tez-tez mədəni simvollar, rituallara istinadlar və estetik formalar yer alır – bu, hüququn ənənə və hörmət anlayışı ilə uzlaşmasına xidmət edir. Latın Amerikası hüququ isə çox vaxt daha narrativ və insan yönümlü estetikaya üstünlük verir – hüquq sənədləri şəxsi hekayələrlə zənginləşdirilir, vizual təqdimatlar isə emosional ünsiyyətə fokuslanır. Qloballaşma dövründə bu müxtəliflik hüququ universal normativ çərçivələrə uyğunlaşdırarkən, eyni zamanda lokal estetik duyumlara da cavab vermə zərurətini ortaya qoyur. Beləliklə, hüququn estetikası həm beynəlxalq dil, həm də milli vizual-mədəni kodlarla işləməli olur.

Müasir dövrdə hüququn estetikasına yanaşma dəyişir. Bir tərəfdən, qanunların sadələşdirilməsi ideyası geniş yayılır. 1978 ci ildə Nyu York ştatında qüvvəyə minən “Plain Language Law” (“Sadə Dil Qanunu”) ABŞ da ilk belə təşəbbüs idi. The Washington Post qəzetinin həmin ilin noyabrında dərc etdiyi məqalədə qeyd olunurdu ki, bu qanun 50 000 dollardan az dəyərli bütün istehlakçı müqavilələrinin “açıq və aydın üslubda, gündəlik sözlərlə yazılmasını” tələb edirdi. Qanunun məqsədi hüquqi leksikonu sadələşdirərək vətəndaşların hüquqi mətnləri daha yaxşı anlamasına nail olmaq idi. Bu təşəbbüs sonradan dünyanın müxtəlif ölkələrində “plain language” hərəkatına təkan verdi və hüququn estetik dilinə yeni bir istiqamət gətirdi (mətnin oxunaqlılığı və anlaşılanlığı).

Bugünkü çağırışlardan biri də hüquqi estetik təfəkkürün hüquq təhsilinə inteqrasiyasıdır. Hüquq tələbələri yalnız qanun maddələrini öyrənməklə kifayətlənməməlidirlər. Onlar hüququ necə təqdim etməyi, cəmiyyətə necə çatdırmağı da bilməlidirlər. Bu məqsədlə hüququn vizual təqdimatı (sxemlər, infodizayn), hüquqi simvollardan istifadə (möhürlər, gerblər, məhkəmə ritualları) və hüquq dili ilə ədəbi dil arasındakı fərqlər kimi mövzular tədrisə daxil edilməlidir. Bu, hüququ yalnız anlayan deyil, onu daha estetik və anlaşılan formada təqdim edə bilən bir hüquqçu nəslinin yetişməsinə imkan yaradar. Dolayısı ilə, müasir dövrün hüququ – sadəcə tətbiq edilən bir sistem deyil, təqdim edilən və yaşanılan bir mədəniyyət formasıdır. Hüquqi estetika isə bu təqdimatın ruhudur.

 

 

- Hüququn estetik dili və vizual təqdimatı müasir dövrdə hüququ daha əlçatan və anlaşılan göstərmək üçün istifadə olunan mühüm vasitələrdəndir. Bu yanaşmalar hüququn cəmiyyətlə ünsiyyətini gücləndirə, insanlarda maraq və etimad oyada bilər. Lakin bu sahədə irəliləyərkən müəyyən tənqidi yanaşmalar da nəzərə alınmalıdır. Hüquqi sənədləri daha sadə, rəngarəng və cazibədar təqdim etmək cəhdləri bəzən onun dəqiqliyini, obyektivliyini və ciddiyyətini zədələyə bilər. Hüququn arxasındakı normativ çərçivə, texniki məntiq və məsuliyyət hissi çox vaxt estetik formada itə bilər.

Hüquqi dilin təbiəti etibarilə dəqiq və sabit olması tələb olunur. Əgər bu dil çox sadələşdirilərsə və formaya həddindən artıq önəm verilərsə, normanın müxtəlif cür başa düşülməsi və yanlış şərh olunması ehtimalı artır. Bir cümlənin daha “anlaşılan” görünməsi onun hüquqi baxımdan daha düzgün olması demək deyil. Bundan əlavə, vizual dizaynın emosiyalara təsiri də bir risk yaradır. Məsələn, məhkəmə proseslərində və ya hüquqi kampaniyalarda emosional təsvirlər, simvollar tərəfsizliyə və obyektivliyə xələl gətirə bilər. İnsanlar hüquqi mətnin mahiyyətinə deyil, onun necə təqdim olunduğuna əsaslanaraq qərar verə bilərlər.

Texnoloji estetika da hər kəs üçün əlçatan deyil. Yalnız yüksək resurslara sahib olan qurumlar bu tip alətlərdən faydalana bilər. Bu isə hüquqa çıxışda sosial ədalətsizliyi dərinləşdirə bilər. Eyni zamanda, bəzən hüquqi sənədlər ədəbi və emosional üslubla yazıldıqda, onların arxasında duran çətin və ciddi hüquqi məsələlər gizlənə bilər. Gözəl ifadələr, simvolik dil və poetik üslub hüquqi şəffaflığa və vətəndaşın başa düşmə imkanına mane ola bilər.

Dolayısı ilə, hüquq yalnız quru normativ qaydalar toplusu deyil, o, həm də insan cəmiyyətinin dəyərlərini, mədəniyyətini və əxlaqi meyarlarını ifadə edən canlı bir sistemdir. Bu baxımdan estetik yanaşma hüquqa “gözəllik qatmaq”la yanaşı, onun daha anlaşılan, hiss edilən və yadda qalan hala gətirilməsi üçün vasitədir. Məsələn, aydın və empatik hüquqi dil, cəlbedici struktur, simvolik təqdimat hüququ soyuq və uzaq bir anlayışdan, insanla danışan, ona toxunan bir normativ hala çevirə bilər.

Lakin bu proses müəyyən risklər də yarada bilər. Əgər forma, yəni təqdimat üsulu hüququn məzmununun (yəni ədalətin, məsuliyyətin və hüquqi sabitliyin) önünə keçərsə, o zaman hüquq sadəcə vizual cəlbedici, lakin mənaca zəif bir hala çevrilə bilər. Ona görə də hüquqçular, dizaynerlər və qanunvericilər bu balansı daim qorumağa çalışmalıdırlar: hüququ anlaşıqlı və cəlbedici etməklə eyni zamanda onun mahiyyətini qorumalıdırlar.

Yəni hüquq həm məzmun, həm də forma tələb edir. Ədalət və normativlik onun ruhudursa, anlaşıqlılıq və vizual simvolika onun bədənidir. Bunlar birlikdə olduğu zaman hüquq tətbiq edilən bir sistem olmaqla yanaşı, həm də başa düşülən və dəyərləndirilən bir sistemə çevrilir.