BAKI, TurkicWorld, Nərmin Ağayeva
I İslam Gəray Xan (1505–1537) Krım xanlığının (1532–1533) hökmdarı I Mengli Gərayın nəvəsi, I Mehmed Gərayın oğludur.
Onun həyatı və siyasi fəaliyyəti XVI əsrdə Krım xanlığının taleyində mühüm rol oynayıb, Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərdə ciddi gərginliklərə səbəb olub. İslam Gəray uzun illər boyu həm xan, həm də taxt iddiaçısı kimi çıxış edərək, Krım tarixində daxili münaqişələrin əsas fiqurlarından birinə çevrilib.
Gənclik illəri və ilk toqquşmalar
İslam Gəray 1505-ci ildə doğulub. Atası I Mehmed Gəray, babası isə Krımın ən nüfuzlu hökmdarlarından I Mengli Gəray olub. Gənc yaşlarından müxtəlif yürüşlərdə iştirak edən İslam Gəray, Krım xanları arasında taxt-tac uğrunda gərgin rəqabətin içində böyüyüb.
Onun siyasi yüksəlişi əsasən I Səadət Gərayın (1523–1532) hakimiyyətə gəlməsindən sonra başlayıb. Osmanlı dəstəyinə arxalanan Səadət Gəray Krım bəylərinin nüfuzunu azaltmaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək istəyib. Bu siyasət bəylərin ciddi narazılığına səbəb oldu. Onlar daha çox ənənəvi imtiyazlarını qoruyan İslam Gərayı taxta çıxarmaq niyyətinə düşüb.
1524-cü ildə Səadət Gəray İslam Gəraya qarşı sui-qəsd planlaşdırsa da, bu ifşa olunub. Nəticədə İslam Gəray sürətlə bəylərin dəstəyini qazanıb və hətta Eski Krımda xan elan olunub. O, Səadət Gərayın anası Mahtum Bikəni girov götürərək, onun xəzinəsini ələ keçirib. 1524–1525-ci illərdə iki tərəf arasında mühasirələr və toqquşmalar olub. Sülh bağlansa da, Krım faktiki olaraq iki hakimiyyətə parçalanıb: Or Kapı bölgəsini İslam Gəray, Krım yarımadasını isə Səadət Gəray idarə edib.
Moskva yürüşü və məğlubiyyət
1527-ci ildə İslam Gəray Moskvaya qarşı basqın təşkil edib. Məqsədi zəngin qənimət toplamaq, əsirlər götürmək və Osmanlı elçisini ələ keçirərək sultana göndərmək olub. Lakin bu yürüş uğursuzluqla nəticələnib. Oka çayı yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğrayıb, tərəfdarları edam olunub. Bundan sonra İslam Gəray bir neçə dəfə geri çəkilsə də, 1528-ci ildə yenidən barış əldə edib və Özi çayı boyunca şəhərlərin idarəsini alıb.
1528–1531-ci illərdə İslam Gəray Özi bölgəsində yerləşib. Burada Litva-Polşa qüvvələri ilə qarşıdurmalar yaşanıb. O, düşmən komandirlərini əsir götürərək sonra azad edib və qənimətlər qazanıb. Bu dövrdə nüfuzu bir qədər artsa da, xanlıq daxilindəki qarşıdurmalar davam edib.
Həştərxan xanlığı və Krıma qayıdış
1531-ci ildə İslam Gəray qısa müddətə Həştərxan taxtına çıxıb. Lakin Krımdakı hadisələr onu geri dönməyə məcbur edib. 1532-ci ildə Don çayı sahillərində Səadət Gərayla döyüşdə qalib gələrək müvəqqəti olaraq Krım taxtını ələ keçirib. Qardaşı Özbek Gərayı kalqay təyin edib.
Amma vəziyyət dəyişib: Osmanlı sultanı Qanuni Süleyman Sahib Gərayı Krım xanı elan edib. Beləliklə, İslam Gərayın taxtdakı hökmranlığı cəmi bir neçə ay çəkib. O, sultanın qərarı ilə kalqay təyin olunub.İslam Gəray taxtdan uzaqlaşdırıldıqdan sonra da mübarizəsini davam etdirib. 1534-cü ildə Sahib Gəraya qarşı üsyan qaldırıb. Lakin Osmanlı dəstəyi və odlu silahlarla təchiz olunmuş ordu qarşısında üstünlüyünü itirib. Bu münaqişələr nəticəsində Krım yenidən iki hakimiyyətə parçalanıb: Sahib Gəray yarımadada, İslam Gəray isə Or Kapı və Özi bölgəsində güc saxlayıb.
1535-ci ildə tərəfdarlarının çoxunu itirən İslam Gəray Sahib Gəraydan bağışlanma diləyib və müvəqqəti barış əldə olunub. Amma onun mübarizə əzmi yenə də sönməyib.
1536-cı ildə Sahib Gəray İslam Gəraya qarşı yeni yürüş təşkil edib. İslam Gəray geri çəkilərək İslam-Kermana sığınıb. 1537-ci ildə Osmanlıya elçi göndərsə də, sultan artıq onun daimi üsyanlarından qəzəblənib və dəstək göstərməyib.
Elə həmin ilin avqustunda keçmiş tərəfdarı, sonradan Sahib Gərayın tərəfinə keçmiş noqay əsilli Baki bəy 300–400 nəfərlə gecə vaxtı onun qərargahına qəfil hücum edib. Hazırlıqsız qalan İslam Gəray öldürülüb. Onun həyat yoldaşı, tərəfdarları və hətta əsir saxladığı Moskva zadəganı da ələ keçirilib. Bu hadisə onun uzun illər davam edən siyasi mübarizəsinin sonu olub
İslam Gəray sadəcə bir taxt iddiaçısı deyildi. O, Krımın XVI əsrdəki mürəkkəb siyasi balansında mühüm fiqur olub. Onun fəaliyyəti dövründə :
Krım xanlığında daxili sabitliyi zəifləyib,
Osmanlı ilə münasibətləri gərginləşdirib
Moskva ilə sülhü pozub,
Bəylərin nüfuzunun qorunması ilə Osmanlı qəyyumluğu arasında ziddiyyətləri üzə çıxarıb.
Xarizması, siyasi məharəti və mübarizə əzmi sayəsində uzun müddət səhnədə qalsa da, tərəfdarlarını tədricən itirib və nəticədə Osmanlının dəstəklədiyi rəqiblərinin qurbanına çevrilib.
1537-ci ilin avqustundakı basqında öldürülən İslam Gəray, Krım tarixində üsyanların, taxt mübarizələrinin və sülalədaxili intriqaların simvoluna çevrilib. Onun ölümü ilə Krımda mərkəzi hakimiyyətin Osmanlı təsiri altında nisbətən möhkəmlənməsi mümkün olub.
