Bakı. Trend:
Çinin Tianjin şəhərində keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatınınzirvə toplantısı sadəcə diplomatik tədbir yox, yeni dünyanınkonturlarını cızan tarixi məqam kimi yadda qalır. Bu sammitmiqyasına, simvolikasına və təqdim etdiyi siyasi mesajlara görətəşkilatın bütün keçmişini kölgədə qoydu.
Əgər əvvəllər ŞƏT görüşləri regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıqməsələlərinin müzakirə meydanı kimi qəbul olunurdusa, bu dəfətribunal qlobal xarakter aldı - bəşəriyyətin sabahı, dünyadüzəninin gələcək arxitekturası buradan müzakirə olundu. Tianjinartıq sadəcə danışıqlar məkanı deyil, postqərb çoxqütblü düzəninrəsmi başlanğıc nöqtəsi kimi tarixi status qazandı.
Sammitin ab-havasını təsvir etmək üçün ən güclü metafora böyükorkestrdir: hər bir ölkə öz alətində səsini ucaldırdı, amma ritmivə ahəngi müəyyənləşdirən dirijor Çin idi. Zirvəni açan Çin lideriSi Cinpin “ədalətli və dayanıqlı beynəlxalq düzən” çağırışı iləçıxış edərək bəyan etdi ki, “təkqütblü diktat dövrü artıq geridəqalıb”. Bu sözlər zalda gurultulu alqışla qarşılandı, çünkiAvrasiya dövlətlərinin əksəriyyəti çoxdan özgə oyunlarının vəsanksiya müharibələrinin girovu olmaqdan yorulmuşdu.
Tianjində səslənən bu bəyanatlar təkcə diplomatik protokolun birhissəsi yox, qlobal siyasətin istiqamətini dəyişən siqnal oldu.
Sammitin nəticələri yeni əməkdaşlıq okeanına çıxan gəmilər kimioldu.
Toplantıda 24 sənəd imzalandı. Əsas sənəd - “TianjinBəyannaməsi” - ŞƏT-in 2035-ci ilə qədər inkişaf məqsədlərinimüəyyənləşdirir. Burada bir neçə istiqamətə xüsusi diqqət ayrılıb:iqtisadiyyat və ticarət - ŞƏT inkişaf bankının yaradılması, enerjiplatformasının işə salınması, milli valyutalarda hesablaşmalarıngenişlənməsi; texnologiya və gələcək - ŞƏT Süni İntellektMərkəzinin təsisi, rəqəmsallaşma üzrə ortaq layihələr, BeiDounaviqasiya sisteminin üzv ölkələrə açılması; enerji və ekoloji -yaşıl keçid sazişi, bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı;təhlükəsizlik - terrorizmə, kibertəhlükələrə və transmillicinayətkarlığa qarşı mübarizə mexanizmlərinin gücləndirilməsi.
Bu addımlar göstərir ki, ŞƏT artıq klassik “təhlükəsizlik klubu”çərçivəsindən çıxaraq tamhüquqlu inteqrasiya layihəsinə çevrilir.Əvvəllər sadəcə regional risklərin müzakirə olunduğu forum idisə,indi bankları, texnoloji alyansları və enerji layihələri ilə realəməkdaşlıq infrastrukturu formalaşdırır.
ŞƏT dünya siyasətinin sularına buraxılan böyük bir gəmi kimiçıxış edir. Onun gövdəsi müxtəlif ölkələrin poladından yığılıb,yelkənləri isə yeni ideyaların küləkləri ilə doludur.
Çin üçün bu sammit özünütəsdiq anına çevrildi. Si Cinpin və onunadministrasiyası Tianjini yeni dünyanın paytaxtı kimi göstərməküçün hər şeyi etdi. “ŞƏT plus” formatında keçiriləngenişləndirilmiş toplantıda 20-dən çox lider və beynəlxalq təşkilatiştirak etdi. Bu təkcə üzv dövlətlər deyildi, həm də Fars körfəzi,Afrika və Latın Amerikası ölkələrindən dəvət olunan tərəfdaşlaridi.
Mesaj sadə idi: Çin ətrafında istənilən Qərb alyansına bərabərgücə malik blok yarada bilir. NATO-nun böhranı və ABŞ-ın ticarətmüharibələri fonunda Pekinin təşəbbüsü daha çevik və “hamı üçünfayda” prinsipi üzərində qurulmuş alternativ kimi görünür.
Bu kontekstdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin səfəri xüsusiönəmə malikdir.
Onun sammitdə iştirakı və keçirdiyi görüşlər Bakını yeniAvrasiya şəbəkəsinin əsas qovşaqlarından birinə çevirdi.
Prezident İlham Əliyev Çin Enerji Mühəndislik Korporasiyası,"Sichuan Sunsync Photovoltaic Technology", "China ElectronicsTechnology Group Corporation" (CETC) və "China CommunicationsConstruction Company" (CCCC) rəhbərləri ilə görüşdü. Danışıqlarınmövzusu artıq gələcək deyil, bu günün reallığı idi: bərpa olunanenerji, rəqəmsal iqtisadiyyat, kibertəhlükəsizlik, nəqliyyat vəşəhər infrastrukturunun qurulması.
Bu layihələrin hər biri sadəcə biznes deyil, Azərbaycanıngələcəyinin bünövrəsinə qoyulan kərpicdir.
“Yaşıl” enerji keçidi ölkənin karbohidrogenlərdən asılılığınıazaldacaq, rəqəmsallaşma dövlət institutlarını gücləndirəcək, Bakılimanı və şəhər metropoliteninin inkişaf etdirilərəkgenişləndirilməsi isə ölkəni yeni axınların keçdiyi qovşağaçevirəcək. Azərbaycan Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirənhalqadır. Orta Dəhliz yaxın illərdə Suez kanalı və ya Transsibirmagistralı ilə müqayisə oluna biləcək nəqliyyat arteriyasınaçevrilə bilər. İqtisadi məntiq sadədir: Çindən Avropaya konteynerdaşınması Rusiya üzərindən 30–35 gün, Süveyş kanalı ilə 40–45 gün,Azərbaycan və Xəzər üzərindən isə cəmi 12–15 gün çəkir.
Fərq göz qabağındadır: vaxt üç dəfəyə qədər qısalır. Şirkətlərüçün hər həftəlik gecikmənin milyonlarla dollara başa gəldiyişəraitdə bu amil Azərbaycanı qlobal təchizat zəncirlərinin əsashalqasına çevirir. Buradakı metafora belədir: Bakı Avrasiyanın“nəbzi” olur - materikin bir ucundan o birinə ticarət axınlarınıötürən ürək.
Lakin Azərbaycanın bu rolu vakuumda deyil. Avrasiya xəritəsindənəhənglərin maraqları toqquşur: Çin “Bir kəmər, bir yol” layihəsiniirəli aparır; Rusiya ənənəvi tranzit marşrutlarına nəzarətisaxlamağa çalışır; ABŞ TRIPP təşəbbüsü ilə Zəngəzur dəhlizinə daxilolaraq Moskva və Tehranın təsirini zəiflətməyə cəhd edir; Türkiyədəhlizi “türk körpüsü” kimi görür; İran isə onu öz tranzitinhisarına təhdid hesab edir.
Tianjin sammiti aydın göstərdi ki, Azərbaycanın qarşısında bütövimkanlar palitrası açılır. Energetika sahəsində Çininvestisiyalarının yaxın 5 ildə Günəş və külək layihələrinə 2milyard dollardan artıq çatacağı gözlənilir.
Nəqliyyatda Ələt Bakı limanının ikinci mərhələsi onun gücünüillik 25 milyon ton yükə qədər artıracaq.
Rəqəmsallaşmada CETC ilə kibertəhlükəsizlik sahəsində ortaqlayihələr Azərbaycanın regionda rəqəmsal dayanıqlılıq baxımındanilk onluğa daxil olmasına şərait yaradacaq. Amma çağırışlar da azdeyil: Rusiya və İran rəqabəti, qlobal iqtisadi artımın zəifləməsitəhlükəsi, ABŞ-dan gələn texnoloji təzyiq.
Metaforik müstəvidə Azərbaycan ŞƏT orkestrində skripkadır.Skripka ən gur səslənən alət olmasa da, məhz onun verdiyimelodiyasız simfoniya ahəngini itirər. Bakı bu böyük orkestrdə Çin,Türkiyə, Rusiya, Pakistan səslərini birləşdirən bağlayıcı roloynayır. Əgər bu melodiya inamla və aydın şəkildə səslənsə, orkestrvahid ritmdə ifa edəcək.
Azərbaycan Prezidentinin Çinə səfəri və ŞƏT sammitində iştirakısadəcə diplomatik təqvim hadisəsi deyildi.
Bu, Azərbaycanın özünü ticarət, texnologiya və diplomatiyadünyasının mərkəzi kimi mövqeləndirdiyi gələcəyə atılan addım idi.Tarix bu səfəri Avrasiya şahmat taxtasında yeni fiqurun - artıqtəkcə özü üçün deyil, bütün oyunun harmoniyası üçün oynayanAzərbaycanın - meydana çıxışı kimi yadda saxlayacaq
Sammitin əhəmiyyətini anlamaq üçün daha geniş panoramaya baxmaqlazımdır.
2025-ci ildə ŞƏT artıq regional klub deyil, planet əhalisininyarısından çoxunu və dünya ÜDM-nin təxminən 30 faizini birləşdirənquruma çevrilib.
ŞƏT ölkələrinin və tərəfdaşlarının birgə iqtisadiyyatı 45trilyon dollar təşkil edir ki, bu da ABŞ və Avropa İttifaqınınbirgə göstəricisinə bərabərdir. Enerji potensialı da nəhəngdir:dünyadakı qaz ehtiyatlarının 40 faizdən çoxu və neftin 25 faizibilavasitə ŞƏT məkanında yerləşir. Tianjin sammiti bu reallığı“yeni ədalətli düzən” bəyannaməsi ilə möhkəmləndirdi. Sənəddə“maneəsiz ticarətin genişləndirilməsi” və “siyasi motivlisanksiyalardan imtina” zərurəti xüsusi vurğulanır. Bu isə Vaşinqtonvə Brüssələ ünvanlanan açıq mesajdır.
Son üç ildə Çin–Qazaxıstan–Xəzər–Azərbaycan–Gürcüstan–Türkiyəmarşrutu üzrə yük axını demək olar ki, üç dəfə artıb. 2022-ci ildə1,7 milyon ton, 2023-də 3,2 milyon ton, 2024-də isə artıq 6 milyontondan çox yük daşınıb. Proqnozlara görə, 2030-cu ildə bu rəqəm 20milyon tona çatacaq ki, bu da Asiya ilə Avropa arasında konteynerdaşımaları üçün Suez kanalının yük dövriyyəsinə yaxındır.
Burada Azərbaycanın rolu həlledicidir: Ələt limanımodernləşmənin ikinci mərhələsindən sonra illik 25 milyon ton yükuqəbul edə biləcək; Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu artıq 5 milyon tonkeçid gücünə çatıb və yaxın illərdə 10 milyon tona qədərartırılacaq; Zəngəzur dəhlizi isə Naxçıvanla, deməli, Türkiyə iləbirbaşa əlaqə yaradacaq. Buradakı metafora da açıqdır: AzərbaycanAvrasiyanın “qan damarına” çevrilir - bu damar vasitəsilə enerji,mallar, texnologiyalar və hətta siyasi etimad dövr edir.
Çinlə əməkdaşlıq ölkəyə ciddi iqtisadi dividendlər vəd edir."Energy China" yaxın beş ildə günəş elektrik stansiyalarına 800milyon dollara qədər sərmayə yatırmağa hazırdır. "Sichuan SunsyncPhotovoltaic" Azərbaycanda illik 1 QVt gücündə günəş panelləriistehsal edən zavod inşa etməyi planlaşdırır.
CETC azərbaycanlı mütəxəssislərin iştirakı ilə Bakıdakibertəhlükəsizlik mərkəzi yaratmağı təklif edir.
CCCC isə Bakıda yeni metro stansiyalarının tikintisi vəavtomobil yollarının modernləşdirilməsi üzrə danışıqlar aparır.
Bütün bu layihələri topladıqda, investisiyaların həcmi 3 milyarddolları keçə bilər. ÜDM-i 2024-cü ildə təxminən 80 milyard dollarolan Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün bu, əlavə olaraq 4 faizlik artımdeməkdir.
Tianjin sammiti göstərdi ki, hər bir ölkənin öz marağı var.
Çin ŞƏT-i Qərb bloklarına alternativ kimi möhkəmləndirməkistəyir. Rusiya tranzitə nəzarəti saxlamağa çalışsa da,sanksiyalardan sonra imkanları məhdudlaşıb. Türkiyə türkdillihəmrəyliyə üstünlük verir. ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyiilə Zəngəzur dəhlizini Moskva və Tehrana təzyiq aləti kimi görür.Hindistan və İran isə ehtiyatlı davranaraq Çinin güclənməsindənçəkinirlər.
Azərbaycan isə bu mozaikada kəsişmə nöqtəsi rolunu oynayır -bütün oyunçular arasında balans saxlaya və eyni zamanda öz çəkisiniartırmağa qadirdir. Burada analoji belədir: əgər dünya siyasətişahmat taxtasıdırsa, Bakı orada vəzir fiquruna çevrilir - ölçücəkiçik ölkə olsa da, bütün istiqamətlərdə hərəkət edə və partiyanıntaleyini dəyişə bilər.
Proqnozlar da nikbindir. 2030-cu ilə qədər Azərbaycanın Çinləticarəti 10 milyard dolları ötəcək, ölkə üzərindən illik yükdövriyyəsi isə 20–25 milyon tona çatacaq.
“ŞƏT plus” formatında iştirak Bakının müstəqil oyunçu kimi həmÇin, həm Rusiya, həm ABŞ, həm də Türkiyə ilə bərabər danışmaqimkanlarını möhkəmləndirəcək. Zəngəzur dəhlizi uğurlareallaşdırılarsa, Bakı ilə İrəvan arasında “etimad körpüsü”nəçevriləcək və Ankara–Bakı–Naxçıvan türk oxunu gücləndirəcək. Qlobalmiqyasda isə Azərbaycan Sinqapur və Dubayla müqayisə edilə biləcəkdünyanın ilk on tranzit qovşağından birinə çevriləcək.
Avrasiya göstərdi ki, yeni dünya düzəninə - çoxqütblü, ədalətli,qarşılıqlı faydaya əsaslanan sistemə hazırdır.
Və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu prosesin mərkəzindəidi.
Onun Çinə səfəri sadəcə diplomatik jest yox, Pekinlə stratejitərəfdaşlığı möhkəmləndirən, energetika, rəqəmsallaşma vənəqliyyatda yeni üfüqlər açan hadisə oldu. Azərbaycan nəhəng ölkədeyil, amma indi Şərqlə Qərbi birləşdirən dəhlizlərin açarı məhzonun əlindədir. Əgər sammitin obrazı orkestrdirsə, Bakı orada eləbir skripkadır ki, onun səsi ən güclü boruları və barabanları beləüstələyir.
Prezident İlham Əliyevin Çinə səfəri yeni Avrasiya gəmisininyelkənlərini dolduran dəyişiklik küləyinə çevrildi.
Və bu gəmi artıq nə Qərbə, nə də Şərqə yox, gələcəyə doğruirəliləyir.
