BAKI, TurkicWorld / AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi, Səməd Əyyubov
Son üç ay ərzində Misir intensiv diplomatik fəaliyyət göstərərək İranın xarici işlər naziri Seyid Abbas Əraqçi və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) baş direktoru Rafael Qrossini Qahirədə qəbul edib. Görüşlərin əsas məqsədi İranla Agentlik arasında əməkdaşlığı tənzimləyəcək yeni mexanizmin yekun mətnini hazırlamaq olub.
Bu dövrdə Misir xarici işlər naziri Bədr Əbdülati, Əraqçi və Qrossi arasında 12-yə yaxın diplomatik təmas qurulub. Onlardan üçü üzbəüz görüş, qalanları isə telefon danışıqları şəklində baş tutub. Bundan başqa, ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsi Stiven Vitkoff da prosesə fəal şəkildə cəlb olunub. Misir XİN sözçüsü Təmmim Xilaf bildirib ki, bu fəaliyyət İranın nüvə proqramı ilə bağlı “qaneedici razılaşmaya doğru irəliləyiş” deməkdir. Onun sözlərinə görə, Qahirə iyunun ortalarından etibarən İranla MAQATE arasında əməkdaşlığı bərpa etmək, gərginliyi azaltmaq və regional sabitliyi gücləndirmək üçün vasitəçilik missiyasını həyata keçirir.
Əbdülati Əraqçi ilə görüşündə İranın nüvə proqramı ətrafında son vəziyyəti müzakirə edib və Misirin bu məsələdə vasitəçi rolunu vurğulayıb. Nazir bildirib ki, tərəflərin maraqlarını nəzərə alan, etimadı bərpa edən və regional təhlükəsizliyi möhkəmləndirən davamlı razılaşmanın əldə olunması vacibdir.
İyunun sonundan başlayaraq İsrail–İran gərginliyi fonunda Əbdülati doqquz dəfə Əraqçi və Qrossi ilə telefon danışığı aparıb. O, avqustun 25-də Ciddədə Əraqçi, sentyabrın 2-də isə Sloveniyada Qrossi ilə görüşüb. Sentyabrın 9-da hər iki rəsmiyə Qahirədə ev sahibliyi edib. Ekspertlərin fikrincə, Misirin bu təşəbbüsləri həm İsrail ilə İran arasında yeni müharibənin qarşısını almağa, həm də İranla Qərb, xüsusilə ABŞ arasındakı ziddiyyətləri yumşaltmağa xidmət edir. Əl-Əhram Mərkəzinin eksperti Məhəmməd Abbas Nacinin sözlərinə görə, Qahirədə keçirilən görüşlər tərəflər arasında irəliləyişin əldə olunduğunu göstərir və yaxın zamanda əməkdaşlıq protokolunun elan olunması mümkündür.
Digər ekspert Əli Atif isə hesab edir ki, Misirin əsas məqsədi Yaxın Şərqdə sabitliyi möhkəmləndirmək, nüvə silahlanması yarışının qarşısını almaq və İranla MAQATE arasında münasibətləri normallaşdırmaqdır. Onun fikrincə, Misirin diplomatik çəkisi və geosiyasi mövqeyi bu istiqamətdə mühüm rol oynayır. İran tərəfinin dialoqa açıq olması isə iki ölkə arasındakı münasibətlərin son dövrlərdə yaxşılaşmasının nəticəsidir.
İyunda İsrail–İran qarşıdurması zamanı Misir prezidenti Əbdülfəttah əs-Sisi iranlı həmkarı Məsud Pezeşkianla telefon danışığında İsrailin eskalasiyasını Yaxın Şərq üçün təhlükə adlandıraraq dərhal atəşkəs çağırışı etmişdi.
Əraqçi Qahirədə Qrossi ilə görüşündə əməkdaşlığın yeni çərçivəsini müzakirə edib. İran tərəfi iyulda Agentliklə əməkdaşlığı dayandırmışdı. İran XİN sözçüsü İsmayıl Bəqai bu addımı yeni mexanizmin yekun mətni üzərində işləmək üçün atılmış müvəqqəti addım kimi izah edib. Əraqçi isə Tehranın hazırda əməkdaşlığın yeni çərçivəsini hazırladığını vurğulayıb.
Avqustun sonunda Avropa üçlüyü (Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya) “Snapback” mexanizmini işə salaraq BMT sanksiyalarını bərpa etməklə hədələyib və İrana 30 günlük möhlət verib. Qərb ölkələri Tehranın nüvə silahı istehsal etmək niyyətində olduğunu iddia edir. Lakin İran bunu qətiyyətlə rədd edir və proqramın yalnız mülki məqsədlərə xidmət etdiyini bildirir. MAQATE isə xəbərdarlıq edib ki, İranın 60 faiz zənginləşdirilmiş uran ehtiyatı 90 faizə yüksələcəyi təqdirdə, bu, təxminən on nüvə bombası istehsalına kifayət edə bilər.
Ekspert Məhəmməd Abbas Naci qeyd edir ki, Misir Avropanın dəstəyi ilə həm İran, həm də Agentlik tərəfindən qəbul olunan vasitəçi rolunu oynayır. Bu da iyun ayında İsrail–İran gərginliyindən sonra danışıqlarda əldə edilən irəliləyişin əsas səbəblərindən biridir. Əli Atif isə prosesləri regional və beynəlxalq diplomatik təşəbbüslərlə paralel aparılan aydın vasitəçilik mexanizmi kimi qiymətləndirir və hesab edir ki, Misir İranla MAQATE arasında qarşılıqlı etimadı bərpa edən qaneedici razılaşmaya nail ola bilər.
